GİRİŞ

Məqalədə təsvir edilən və biri digərindən fərqlənən milli və irsi dəyərlərin bu gün üçün nə qədər mühüm olmasını sübuta yetirən bayram və inanclarımız xalqımızın keçmişindən və bu günündən xəbər verir. Məqalədə dinindən, dilindən asılı olmayaraq hər bir xalqın bayram və mərasimlərini azərbaycanlılarla birlikdə keçirmələrindən, həmrəyliyindən bəhs edilir. Bu baxımdan Novruz bayramı və digər mərasimlərin keçirilməsi bu kontekstdə təhlil edilir. Ona görə də Novruz bayramının Azərbaycanın altı regionunda və Cənubi Qafqazın Dərbənd, Stavropol və Borçalı regionlarında keçirilən mərasimlərinin incəlikləri əsas götürülür. Məlum olur ki, Novruz bayramı dinlə əlaqəsi olmayan, dirçəliş, oyanış, saflıq, təmizlik rəmzi ilə yanaşı, təbiətin oyanması və əkinçilik təqviminin simvoludur. Məqalədə regionlar üzrə bayram atributları olduğu kimi təqdim edilmişdir.

Bakı və Abşeron əhalisi ən qədim zamanlardan dədə-babalardan qalma adət-ənənələrə sıx bağlı olublar. Yaşları yüzdən yuxarı olan bir qrup kişi və qadınların söylədiklərinə görə, Novruz bayramı Ramazan və Qurban bayramları ilə yanaşı böyük təntənə ilə keçirilirdi. Bakıda bayram qabağı abadlıq və təmizlik işləri, süfrə açmaq üçün də ərzaq tədarükü görülürdü.

Bakı və Abşeronun bir sıra kəndlərində böyük çillə və kiçik çillə arasında suvan (səməni) halvası bişirilirdi.  “Səməni paklıq sevər” deyib üstünə natəmiz, xoşagəlməyən adam qoymazdılar. Səmənini nəm dəsmal ilə örtərdilər, sonra bu səmənini dördkünc doğrayar, çuqun qablarda ıkı gün suda saxlayardılar. Sudan çıxarılan səmənılər taxta tavada qəmbər daşı ilə döyülərdi. Suyunu isə süzüb yığardılar. Bu süzülən suya baş su deyərdilər. Sonra ona un qatıb altı saat bişirərdilər, beləliklə, suvan halvası hazır olardı. Qadınlar bu halvaya qoz ləpəsi və müxtəlif ədviyyatlar əlavə edərdilər.

Bakıda və Abşeronda müasir dövrdə də Novruz şən­liyinə hazırlıq martın 15-dən başlayır. Evlərdə şəkər­bura, paxlava, qoğal və s. şirniyyatlar bişirilir. Keçmiş dövrdə bu şirniyyatları təndirdə, mis sinidə bişirərdilər. Novruzdan qabaq gələn çərşənbə axşamlarına bakı­lılar üsgü axşamı deyirlər. Martın 20-dək yeddi üsgü axşamı qeyd olunurdu. Onun üçünə oğru, dördünə isə doğru üsgü deyirdilər. Bakılılar bayram axşamı mütləq xınayaxdı mərasimi keçirərdilər. Qadınlar və uşaqlar barmaqlarını, kişilər isə çeçələ barmaqlarını (balaca barmağı) xınaya batırardılar. Bayram axşamı isə evdə olan uşaqların sayı qədər xonça tutulurdu. Hər uşağın qabağında öz xonçası olardı. Qeyd etmək lazımdır ki, Bakı və Abşeronda bunlarla yanaşı digər regionlarda bi­şirilən xörəklər, şirniyyatlar da hazırlanır, adət-ənənələr yaşadılır. Bakı və Abşeron camaatının süfrəsi, bayramlaşması və adət-ənənələrinin tarixi burada məskunlaşan əhalinin tarixi xüsusiyyətləri ilə üst-üstə düşür.  

Şəkil l.Bakı və Abşeron regionundan Azərbaycan bölgələrinə Novruz tərənnümü

Cənubi Qafqaz ölkələrinin ən qədim yaşayış məntəqələrindən biri Xınalıqdır. Xınalıq Quba rayonunun tərkibində rayon mərkəzindən 60 km şimal-qərbdə, Böyük Qafqaz dağlarının 2300-2350 m yüksəkliyinin alp-subalp çəmənliyində yerləşir.

Şəkil 2, Qədim Xınalıq kəndi

Kəndin salınmasında ərazinin relyef quruluşu, meyilliliyi nəzərə alınaraq dağüstü platoda (hamar sahə) amfiteatr (pilləkənvari) formada salınmışdır.

Qədim zamanlardan Xınalıq kəndinin sakinləri hey­vandarlıq, xalçaçılıq, arıçılıq və təbii bitkilərin quru­dulması ilə və son yüz ildir ki, kartofçuluq, kələm və tərəvəzçiliklə də məşğul olurlar [1]. Xınalıqlıların azər­baycanlılarla təmasda olmasının və qaynayıb-qarışmasının tarixi çox qədimlərə gedir. Bu baxımdan xınalıqlılar iki dilli bir xalq kimi Azərbaycanda yaşayırlar.

Böyük Qafqazın alp-subalp ərazilərində Azərbay­canın dilbər guşəsində məskunlaşan xınalıqlılann da özünəməxsus adət-ənənələri, bayram və mərasimlərin keçirilməsi ilə yanaşı Novruzun qeyd edilməsi bu gün də diqqət mərkəzindədir. Kənddə Novruzun gəlişini camaat mart ayının 16-17-dən etibarən qeyd etməyə başlayır. Bu günlərdə kənddə “yiğtikə”, yəni yeddi tikə bayramı olur. Bu bayramda nişanlı qızlara yeddi tikə­dən ibarət bayram xonçası hazırlayıb aparırlar [1]. Bu paya Xınalıqda “kasir” deyirlər. Qeyd olunmalıdır ki, keçirilmə tarixi məlum olmayan bu bayram Xınalıq və qonşu Qalaxudat, Susay, Qriz kimi kəndlərdə bu gün də təntənəli şəkildə qeyd olunur.

Təbiətin oyanması ilə kənd camaatı yavaş-yavaş hərəkətə gəlir, yaxınlaşmaqda olan müqəddəs Novruz bayramının əks-sədasını yaşatmağa çalışırlar. Tonqal­ların şahə qalxan alovu isə insanların həyat eşqini, qu­rub-yaratmaq əzmini daha da artırır.

Azərbaycanın bütün region və bölgələrində bu qə­dim bayramın qeyd olunması mahiyyət baxımından eyni məna daşısa da forma və məzmunca özünəməxsus şəkil­də qeyd edilir. Sovetlər dönəmində bir sıra adət-ənənələrimizin, inanc və mərasimlərin qadağan edildiyi bir döv­rdə Novruz bayramının qeyd edilməsinin qarşısını ala bilmədilər. Çünki bu əziz və möhtəşəm bir bayramdır. Hər şeydən əvvəl yeni ilin başlanğıcı, yazın (baharın) gəlişi, torpağın və təbiətin oyanışı, qışın öz dövrünü başa vurması, ruzi və bərəkətin simvolu sayılan dənli bitkilərin göyərməsi vaxtıdır. Bu bayramın xınalıqlılar tərəfindən özünəməxsus təmtəraqlı keçirilməsini digər bölgələrdən fərqləndirən cəhət odur ki, bayram axşam­ları insanlar rəhmətə getmiş yaxınlarım ziyarət edir. Bu bayramda yalan danışmaq, küsülü qalmaq olmaz, çünki Novruz bərabərlik, səxavətlilik bayramıdır.

Vacib inanclardan biri də heç bir evin ocağının boş qalmamasıdır. Bu da hər bir evin ruzi-bərəkətinin qo­runması anlamına gəlir. Bayrama qədər kənddə bütün borcların ödənilməsi vacibdir.

Novruz bayramında nişanlı qızlara oğlan tərəfindən Novruz payı göndərilir. Bu xonçada rənglənmiş yumur­ta, rəngbərəng şamlar, nişanlı qız üçün geyim-paltar və s. qoyulur. Təxminən bir-iki gündən sonra qız evi “süfrə qaytarmaq” mərasimi keçirir. Burada da müəyyən hədiy­yələrlə yanaşı şirniyyat məmulatları da hədiyyə edilir.

Azərbaycanın cənub-şərq regionlarında bu bayram şənliyi nisbətən fərqli keçirilir. Lənkəranda Novruz bay­ramının keçirilməsi mahiyyət etibarilə digər bölgələr­dən çoxçeşidli forma və məzmunu ilə fərqlənir. İnsanlar qışın ilk günü sayılan çillə gecəsi (ağırlığın, yəni qış fəslinin daxil olduğu an) münasibətilə tədarük görür, hə­min günə çillə qarpızı və ağ boranı (balqabaq da deyilir) ehtiyatını görürlər. Həm çillə qarpızı, həm də ağ boranı əslində qışı və bahan simvolizə edir. Dekabrın 20-dən 21-nə keçən gecəyə ”çillə gecəsi” deyilir. Bu axşam im­kan daxilində çillə qarpızı kəsilməli və ağ boranı qay­nadılmalıdır. İnamlara görə kim çillə qarpızı yesə, qış­da üşüməz. Əgər qarpız qışın soyuğundan, şaxtasından insanların qorxmağına işarədirsə, ağ boranı daha çox baharın, günəşin tezliklə gələcəyinə, insanların bu çə­tinlikdən çıxaraq rahatlığa, Novruza çatacağı ümidlərinə əsaslanır. Daha maraqlı cəhət ondan ibarətdir ki, çillə gecəsindən bir qədər əvvəl nişanlı qızların evinə “çillə xonçası” göndərilir. Xonçada zərli, rəngarəng lentlərlə bəzədilmiş qarpızla yanaşı bayram çörəkləri, təzə geyim və digər hədiyyələr də yer alır. Bu mərasimə digər böl­gələrdə rast gəlinmir.

Böyük çillənin müxtəlif vaxtlarında, qabaqcadan edilən niyyətə görə bir çox evlərdə səməni halvası bi­şirirlər. Həmin halvanın bişirilməsi də el şənliyi kimi həyata keçirilir, xeyirxahlığa, insanlığa, xoş günlərin, istiliyin, baharın gəlişinə, çətinliyin aradan çıxmasına xidmət edir.

Fevralın 1-dən başlanan və 20 gün davam edən kiçik çillə Xıdır Nəbi bayramı ilə diqqəti çəkir. Çillənin ən sərt dövründə, təxminən 10-cu gününün tamamın­da keçirilən həmin bayrama kiçik çillənin əvvəlindən hazırlıq görülür, evlərdə əldaşından (kirkirədən) çıxan buğda unundan qovut hazırlanır. Qovut şirni ilə qarışdı­rılaraq yeyilir, bədənə istilik, hərarət gətirir. Hazırlanmış qovutdan bir qədər evin kandarında, əl çatan yerdə qo­yulur ki, buna da həzrət Xıdırın payı deyilir. İnama görə bayram gecəsi Xıdır peyğəmbər bu evə gələrək qovuta əlini basmaqla evə, həmin ailəyə ruzi-bərəkət, xoşbəxt­lik, firavanlıq gətirir. Xıdır Nəbidən sonra yağan qarın, şaxtanın qorxusu yoxdur. Çünki el inamına görə yerə, göyə “oğru buğ”, yəni hərarət gəlir. Bu səbəbdəndir ki, fevralın 20-si, yəni kiçik çillənin sonuncu günü həm də “igidin ovdan qayıtdığı gün” hesab olunur. Beləcə üç həftəlik “oğru buğ” çərşəmbələri sona yetir.

Fevralın 21-dən martın 20-dək olan dörd həftəlik müddətə isə “çilləbeçə”, yaxud boz ay deyilir. Əgər ki­çik çilləni əhatə edən üç həftədə “oğru buğ”dan söhbət gedirsə, indi artıq “doğru buğ”un suya, ağaclara, hava­ya, torpağa hakim kəsildiyini görürük. Boz ayın gəlişi ilə bir canlanma, oyanma özünü göstərir.

Lənkəranda ilaxır çərşənbələr, eləcə də Novruz bay­ramı şənlikləri təntənəli şəkildə, elliklə qeyd olunur. Boz ayın ilk həftəsindən insanların məşğuliyyətində bu prosesləri görmək mümkündür. Xalq inamına görə boz ayın ilk çərşənbəsində suya, torpağa hərarət gəlir. Soyuq küləkləri isti küləklər əvəz edir. Qız-gəlinlər ev əşyala­rını, xalça-palazı çölə, təmiz havaya çıxarırlar. Mal-qara tövlələrdən örüşə buraxılır, beləliklə, bayrama hazırlıq işlərinin təməli qoyulur.

Su çərşənbəsinə ”əzəl çərşənbə” də deyilir. Su həyatdırsa, külək, yel bərəkətdir. Su çərşənbəsindən baş­layaraq hər bir uşağın sayma görə su üçün çərşənbə bardaqları alınır, üzərlik, şam və bayram süfrəsi üçün lazım olan digər ərzaq məhsulları da tədarük edilir. Yel əsməsə, bitki böyüməz, tumurcuqlar açılmaz, ağaclar yarpaqlanmaz. Odur ki, sudan sonra yel çərşənbəsinin qeyd olunması, müxtəlif adlarla çağrılması haqqında nəğmələr, bayatılar söylənməsi Novruzun yaxınlaş­masına işarədir. Novruza iki həftə qalmış, üçüncü (od) çərşənbəsindən etibarən bayrama hazırlıq tədbirləri daha da güclənir. Əvvəlki çərşənbələrdə olduğu kimi bu çərşənbədə də insanlar bir-birini “çərşənbən mübarək” deyərək təbrik edir, qız-gəlinlər çeşidli nəğmələr oxu­yurlar. Lənkəranda adətdir ki, çərşənbə axşamı mütləq balıq, Novruz gecəsində isə toyuq yeyilsin. Nişanlı qız­lar üçün bu nemətlər qabaqcadan qız evinə göndərilir. Bu zaman girdəvic adlanan balığın ağzına hərə öz im­kanına görə zinət əşyası, xüsusən üzük qoyur. İnama görə ilaxır çərşənbə gecəsində, eləcə də Novruz gecəsinin süfrəsində ərəb əlifbası ilə “sin” hərfi ilə başlanan 7 nemətin olması vacibdir. Bəzi yerlərdə süfrəyə “səbas” (sünbül), “sib” (alma), “sanvəd”(çaytikanı), sirkə, su­maq, səməni qoyulur. Lənkəranda acılıq gətirən təamlar, yəni soğan, sarımsaq və istiot (bibər) bayram süfrəsinə qoyulmur. Daha çox su, simuzər (balıq), sikkə (pul), su­maq, səbzi-kükü, tərə, səməni, rəngbərəng yumurtalar süfrəni bəzəyər.

Şəkil 3. Lənkəranda Novruz nemətləri

İlaxır çərşənbə gecəsi ilə Novruz bayramı arasında 2-3 günlük fərq olur. Elə il olur ki, çərşənbə ilə bayram eyni günə düşür. İlaxır çərşənbədə icra olunan ayinlər Novruz bayramı gecəsində daha geniş qeyd edilir. Xon­çalar düzülür, qulaq falına çıxılır, evlərə qurşaqlar atılır, bayram təbrikləri ara vermir. Ertəsi gün, yəni 21 mart əsl xalq gəzintisini xatırladır. Həmin gün bütün qapılar ta­nış-bilişin üzünə açıq olur. İnsanlar gülə-gülə həyətə, evə daxil olur, çox zaman ciblərində gətirdikləri rəngbərəng yumurtaları, bayram çörəklərini, şirniyyatı evdəki uşaq­lara verir, bayram süfrəsinin nemətlərindən dadaraq “Bayramınız mübarək olsun! Yeni ildə bütün arzularınız çin olsun! Evinizdən, ocağınızdan bərəkət əskik olma­sın!” deyirlər. Hər bölgədə olduğu kimi Lənkəranda da Novruz adətlərini yaşadan xalqdır onların deyimləri və düyümləridir. Xüsusən Novruzda hazırlanan çoxçeşidli bayram çörəkləri və bişirilən növbənöv plov və işlənən ədviyyatlar bayram süfrəsini daha da rəngarəng edir. Adətən kənd yerlərində “Yeddi Kol” (talış dilində xır­da ocaqlar, ocaq yerləri deməkdir) təşkil edirlər. Talışlar Novruz bayramına qədər evlərində müxtəlif şirniyyatlar bişirər, yumurta boyayar və süfrə üçün göy-göyərti tə­darük edərlər. Bayram axşamı təmiz paltar geyinərlər, bayramın səhəri isə bu mərasimdə iştirak edənlər öz həyət-bacalarında kimi meyvə ağaclarına, mal-qaraya, kimi də bostan sahələrində bitkilərə su çiləyirlər. Bunu ona görə edirlər ki, yeni ildə onların məhsulu bol olsun, mal-qara çox bala versin. Bu regionun əhalisi bayram axşamında süfrələrinə balıq, ət və müxtəlif quşlardan hazırlanmış yeddi yemək növü qoyurlar. Bu bölgədə Novruz bayramına daxil olan dörd çərşənbənin son iki­sində kəndin cavanları yumurta və xoruz döyüşdürürlər. 

Şəkil 4. Masallı, Lənkəran və Astarada novruz tonqalı

Respublikamızın şimalında digər mənzərəli regionlardan biri də Şəki-Zaqataladır. Bu regionun əhalisinin bayram keçirməsi forma və məzmunca qeyd olunan regionlardan tam fərqlidir. Belə ki, regionun böyük inzibati rayonlarından olan Şəki və onun bir sıra kəndlərində, məsələn, Aşağı Göynük, Baş Göynük və s. tarix boyu Novruzu çox primitiv və sadə formada qeyd ediblər. Bu tip kəndlərdə indinin özündə elə ailələr var ki, onlar bu bayramın mahiyyətinin nədən ibarət olduğunu bilmir. Regionun Qax inzibati rayonunun İlisu kəndində isə azərbaycanlılar bu bayramı azsaylı xalqlarla birlikdə açıq səma altında keçirir və axşam bayram süfrəsi açırlar. Bu regionda azərbaycanlılar, saxurlar, ingiloylar, ləzgilər və tabasaranlar bayramı birlikdə qarşılayırlar. Qeyd olunmalıdır ki, bu əziz və möhtəşəm bayramda süfrələrdə qoyun, mal, balıq və quş əti ilə yanaşı, azsaylı xalqların nümayəndələri donuz ətindən də istifadə edirlər. Məsələn, İlisu, Alatəmiz, Təzəkənd, Kötüklü və s. kəndlərində belədir. Əlbəttə şəriətə görə, bu, qəbuledilməzdir. Kəndlərin əksəriyyətində yerli musiqiçi və müğənnilər iştirak edirlər, onlar 8-10 saat çalıb oxuyurlar. Maraqlıdır ki, bu regionun bir sıra məntəqələrinin əhalisi digər bölgələrdən fərqli olaraq bayramda qulaq falı, iynə-iynə, axar suda çimmək və s. adətləri yerinə yetirmirlər. Zaqatalanın Cöüzbarə, Dağıstanın Saxur və s. kəndlərinin əhalisi Novruz bayramını digər kəndlərlə müqayisədə daha fərqli keçirirlər.

Şəkil 5. Dərbənddə Bahar qızının tərənnüm edilməsi

Vaxtı ilə Azərbaycanın tərkib hissəsi olan Dağıstanın Dərbənd şəhəri, qonşu Qızlar, Xasavyurt, Georqovski və digər məntəqələrində də Novruz ab-havası həmişə duyulur. Burada yaşayan azərbaycanlılar lap qədimdən azsaylı xalqlarla bir yerdə olmuş, qarışıq mədəniyyətə malik olub ortaq bayram şənliklərindən bəhrələnmişlər. Bu bölgələrdə bayram şənlikləri Azərbaycanın şimal, şimal-qərb regionlarındakı bayramın forma və məzmununun davamı kimi qiymətləndirilə bilər. Burada azərbaycanlılarla yanaşı noqaylar, kumıklar, adıgeylər, inquşlar, tabasaran və digər azsaylı xalqlar da bayramın keçirilməsində yaxından iştirak edir, bizimlə həmrəy olurlar.

Saxurlar da bahar bayramını təntənəli surətdə qeyd edirlər. Havanın necə olmasından asılı olmayaraq kənd əhalisi ayrılmış bir sahəyə toplaşır və hər kəs evindən un, yumurta, ət, süd, yağ, qab-qaşıq və s. götürərək kollektiv şəkildə ocaq qalayıb müxtəlif yeməklər bişirirlər. Xörəklər arasında “maxara” (süd, yumurta və un qarışığından hazırlanmış xəmir sacda bişirilir) və pakalay (maxara xəmirinin tavaya kərə yağı tökməklə bişirilməsi) daha ləzzətli olur. Bunlarla yanaşı ənənəvi bayram yeməkləri də bişirilir. Saxurlarda kişilərin yumurta döyüşdürməsi, o cümlədən onları (yumurtaları) meyilli ərazidə üzü aşağı yuvarlaması diqqəti cəlb edir. Kimin yumurtası daha uzaq gedərsə, onun sahibi iştirak edənlərin yumurtalarının hamısını götürür.

Respublikanın Qarabağ və Şərqi Zəngəzur regionları özünün qədim tarixi abidələri, muğamı, teatrı, ədəbiyyatı, saz-söz inciləri, folkloru, təkrarolunmaz təbiəti, termal sulan ilə məşhurdur. Bu regionlarda Novruz bayramı da çox maraqlı qeyd olunur. Xalqımızın milli mənəvi və irsi dəyərlərinə əsaslanaraq səməni cücərtmək, yumurta boyamaq, tonqal qalamaq, heybə, papaq, torba atmaq, şirniyyat, meyvə və çərəzlərdən xonça düzəltmək və s. Novruz bayramının hansı regionda qeyd olunmasından asılı olmayaraq həyata keçirilir. Bu baxımdan hər bir bölgənin özünəməxsus özəllikləri vardır.

Qarabağda şənliklər zamanı maraqlı tamaşalar göstərilir və oyunlar keçirilirdi. Belə oyunlardan kən­dirbaz, yelləncək, keçipapaq və s. göstərmək olar. Nov­ruz bayramı ərəfəsində cəmiyyətin sosial həyatında birlik-dirilik və əlaqəli paylaşmalar baş verir. Bu atri­butlar və paylaşmalar zamanı təkcə sağ olanlar deyil, həmçinin dünyasını dəyişənlər də yad edilir. Bayramda məlum olur ki, yeni ilin köhnə ili əvəz etdiyi vaxtda iki zaman dəyəri üz-üzə gəlir. Biri getməkdə olan, o biri isə gəlməkdə olan zaman dəyəridir. Qarabağ regionunda axırıncı çərşənbədə təbiətin ilk müjdəsi olan novruzgülü və bənövşə gülü çiçək açır. Novruz inanclarında bu yaz çiçəklərinə rast gəlmək olur. Bənövşə müqəddəs çiçək kimi küsülü insanların arasına səpilir, bu zaman gülü tapdalamaq olmaz. Bu müqəddəslik rəmzidir. Novruz bayramı ilə bağlı oxunan mahnılarda Novruzu gətirən çiçək novruzgülü və bənövşə tərənnüm edilir.

Ağdam, Kəlbəcər, Laçın, Cəbrayıl, Füzuli və s. ra­yonlarda keçirilən bayram şənlikləri digər bölgələrlə eynidir. Lakin Cəbrayılın Daşkənd, Ağdamın Quzanlı kəndlərində gənc oğlan və qızlar bu bayramı özünəməx­sus formada keçirirlər. Belə ki, bayram ərəfəsində ağaca yelləncək bağlayıb yellənirlər, bu zaman yellənən oğ­lanları ağac budağı ilə vuraraq sevdiyi qızın adını so­ruşurlar, deyəndən sonra onu buraxarlar. Bundan başqa südlü-sümük, cızığından çıxma və ənzəli kimi oyunları da çox məharətlə ifa edirlər.

Şəkil 6. Qarabağ regionunda kəndirbazların çıxışı

Qarabağın Ağdam rayonunda bayram axşamı və axır çərşənbədə bişirilən plov yeddi ailəyə paylanır. Çərşənbə axşamı isə axar çayların və arxların kənarlarına yumurta­lar, yanma iki (qara və qırmızı) rəng qoyulur. Səhər sübh vaxtı yumurtalara baş çəkən zaman onların birinin qara, digərinin qırmızı rəngdə olması görünür. İnanca görə qara rəngdə olan yumurta kimindirsə, onun bəxti pis-qa­ra, qırmızı kimindirsə, onun yolu açıq və xoş olacaqdır.

Azərbaycanın cənub-qərb hissəsində, Avropa ilə Asi­ya arasında dəhliz rolunu oynayan qədim Naxçıvanda naxçıvanlılar Novruz bayramını həqiqətən fərqli məra­simlərlə qeyd edirlər. Naxçıvanda Novruz mərasimləri axır çərşənbədən həyata keçirilməyə başlayır. İnsanlar tonqal ətrafında toplaşıb qara zurna altında qədim Nax­çıvan havası ilə yallı gedirlər. Kəndin kişiləri bir araya gəlib yaşlı qadın və kişiləri təbrik edir, onlara hədiyyələr verirlər. Daha bir nümunəvi mərasim var ki, il ərzində hansı evdə rəhmətə gedən varsa, o həyətdə qohum-əqrə­ba axır çərşənbədən əvvəl tonqal qalayırlar. Naxçıvanda digər bir mərasim isə axır çərşəmbədə hər kəs tonqalın üstündən tullanır, səhər sübhdən su üzərindən də atlanır­lar, ağırlığım-uğurluğum bu oda, suya tökülsün deyirlər. Daha sonra hər evdə olan un anbarı və ya sandıqda olan unun içinə axar sudan götürülmüş bir ədəd daş parçası atardılar. Bu da yalnız naxçıvanlılara xas olan inancdır. Daha bir neçə inanc və mərasimləri qeyd edək. Məra­simlərin birində gənc qızlar öz üzüklərini bir kasa südün içinə atar və sonra azyaşlı bir uşaqdan bu üzüklərdən birini çıxarmasını tələb edirlər. Kimin üzüyü çıxsa, elə həmin ildə qız ərə gedəcəkdir. Axır çərşənbədə süzülən plovun suyunu həyətdəki ağacların dibinə tökürlər ki, bol məhsul versin.

Şəkil 7. Naxçıvanın Şərur rayonunda qədim yallının tutulması

Qeyd olunmalıdır ki, qədim Azərbaycan torpağı olan Borçalıda keçirilən bu bayrama aid olan mərasimlər və inanclar yuxarıda sadalanan regionlarda keçirilənlərdən az da olsa fərqlənir. Əsrlərin sınağından keçərək bu günə kimi yaşayan bu qədim bayram haqqında müxtə­lif elm və peşə sahibləri çox yazmışlar. Bayram və mə­rasimlərin yaranma tarixi, onun məzmunu, keçirilmə qaydaları qəzet və kitablarda öz əksini tapmışdır. İndi haqqında məlumat verdiyimiz bu bayramın Borçalı ma­halının ucqar dağ kəndlərindən tutmuş aran yerlərinə qədər özünəməxsus keçirilməsi və inkişafı haqqında bu müəlliflərin tədqiqat aparmaları təqdirə layiqdir.

XIX əsrin ortalarından başlayaraq Tiflisdə çıxan bir sıra qəzet və jurnallarda Borçalı və digər bölgələrin türk­lərinin bayram şənlikləri haqqında ara-sıra məqalələr dərc olunurdu. Bu yazıların müəllifləri Tiflis ilə çox sıx əlaqədə olan, Borçalınm ab-havası ilə nəfəs alan, tez-tez Borçalı türkləri ilə təmasda olan Azərbaycan ziyalıları, publisistləri və jurnalistləridir. Bu baxımdan M.S.Ordubadi, C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, A.Şa- iq, M.F.Axundov, N.Nərimanov, Ö.Faiq Nemanzadə və başqalarının əməyi xüsusilə qeyd edilməlidir [3].

Cəlal Ünsizadənin Azərbaycan xalqının milli bayram­larından biri olan “Novruzun mənası haqqında bir neçə söz” adlı məqaləsi bu mənada diqqəti cəlb edir. Hər bir xalqın özünün tarixi və ənənəsi, keçmişi haqqında söh­bət açan milli bayramları və mərasimləri vardır. Lakin onların heç biri türk xalqlarının bahar (Novruz) bayramı kimi tam varlığı ilə elmi dəlillərlə təbii varlığı özündə əks etdirmir. Baharın ilk gününün bayram edilməsi türk xalqları arasında geniş yayılmışdır, qeyd etməliyik ki, bu günü qədim Romada da bayram edirlər [3].

Borçalı türklərinin bu bayrama digər regionlardan fərqli yanaşmaları ilin birinci ayından sonra qapı-baca­da, təsərrüfat və s. sahələrdə özlərinə məxsus istək-arzu ilə hazırlaşmalarıdır. Borçalı türklərinin (aran Borçalı) bir hissəsi bu bayramın axırıncı çərşənbə günü duzlu “kömbə” bişirərlər, axşam şam yeməyindən sonra cavan (ərgən) qız və oğlanlar onu yeyib yuxuya gedərlər. Belə güman edirlər ki, əgər oğlanların istəklisi varsa, yuxu­da öz sevgililərini görəcəklər. Bayram axşamı mütləq axar su ətrafını seyr etməyə çıxır, gecə isə gənclərin səyi nəticəsində evlərdə “iynə iynə” salma mərasimi keçiri­lir. Təxminən gecə yarısı saat 12-dən sonra qapı-baca pusqusuna (dinə) çıxırlar. Bayramın səhəri günü aran və dağ Borçalıdan gələn müəyyən qonaqlar qədimdən sı­naqdan keçmiş müqəddəs sayılan qocaman, şaxəli çinar ağacının (Çinarı ziyarət) ətrafında toplaşıb qədim musiqi havası çalıb şənlik edirlər. Əlbəttə, özləri ilə gətirdikləri bayram sovqatını hamı ilə birlikdə yeyirdilər. Məlumdur ki, belə gündə nicat mərasiminə toplaşan adamlar heç vaxt spirtli içki qəbul etməzdilər. Yalnız evdə hazırlan­mış şərbət və dovğa içirlər. Çinar şənliyində bəzi qədim inanclara inanan adamlar ağacın qol-budaqlarına əski parçası bağlayıb gələn il üçün nəzir deyirlər.

Cəlal Ünsizadənin məqaləsində Novruz bayramının bütün atributları və onun müasirliyi təsvir edilir. Bayra­mın mənşəyi və tarixindən müəyyən dəlillər gətirilir. Bir çox Azərbaycan alimləri və folklorşünasları, o cümlədən professor M.N.Təhmasib, yazıçı M.S.Ordubadi Novru­zun mənşəyini təbiət haqqındakı animist təsəvvürlərlə əlaqələndirirlər [4.5].

Şəkil 8. Borçalınm Candar kəndində qara zurna al­tında çinara ziyarət

Cəlal Ünsizadənin bayram haqqında yazdığı mate­rialların çox hissəsi özünün yazdığına görə fars ədə­biyyatı tarixinə dair tədqiqat əsərindən götürülmüş bir parçadır. Həmin əsərdə Novruz bayramının meydana çıxması və yaranması mifik-əfsanəvi İran şahı Cəmşi­din adı ilə bağlıdır [3]. Fikrimizcə, müəllifin məqalə­sinin birinci hissəsini nisbətən düzgün və inandırıcı, ikinci hissəsini isə xalq ədəbiyyatının bir qolu kimi qiymətləndirmək olar. Borçalıda yurd-yuva salmış (mi­laddan öncə VII əsr) türk və türkdilli tayfaların bu bay­rama olan münasibəti və onun təmtəraqlı keçirilməsi təbiətlə əlaqədardır (M.S.) [2].

Qədim türklərin təsəvvüründə torpaq müqəddəs idi və təbiidir ki, onlar Novruzu torpağın nəfəsinin duyul­ması, onun bu fəsildə (baharda) oyanması, ümumiyyətlə təbii kompleksin dirçəlişi bayramı hesab edirdilər. Bu baxımdan fransız etnoqrafı Jerando və din tənqidçisi Spenser bahar bayramlarının iqtisadi və ictimai əhəmiy­yətinə xüsusi diqqət yetirmişlər. Onların fikrincə, məh­sul və bolluq bayramı olan bu mərasimin dini düşüncə ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Bahar bayramı bir çox dinlərin, o cümlədən zərdüştlüyün və islam dininin hələ mövcud olmadığı vaxtlardan qeyd edilirdi. Bayramın keçirilməsi zamanı ən maraqlı və son dərəcə mübahisəli olan məra­sim insanların tonqalın üstündən tullanmalan və bu za­man guya ki, özlərinin bütün dərdlərini, qayğılarını oda atıb getmələridir. Borçalıda tonqalla bərabər cavanların lopa yandırıb fişəng kimi atmaları da diqqətdən yayın­mamalıdır. Lopa yalnız borçalılara məxsusdur [3,4]. Bu, onu göstərir ki, bu mərasimin islam dini ilə heç bir əlaqəsi yoxdur, eyni zamanda o, zərdüştlüyün əsas prin­sipləri ilə də uyğun gəlmir. Zərdüştlükdə od müqəddəs sayılırdı, atəşpərəstlər müqəddəs varlıq kimi oda sitayiş edirdilər. Bu baxımdan atəşpərəstlər öz dərd-qəmlərini e da atıb getməzdilər. Bu hal oda təhqir sayılırdı. Şübhəsiz ki, bayram günlərində tonqalın üstündən tullanmaq xalq arasında hələ zərdüştlükdən çox öncə, od insanların sitayiş obyektinə çevrildiyi dövrlərdən əvvəl meydana gəİmişdir [2]. Bütün bunlar göstərir ki, bu bayram günlərində Allah yolunda paylanan bayram xörəkləri, hədiyyələr, şirniyyat və s. paylar, tonqal üstündən atılmaq, gecə yarısı axar çayda çimmək, bayram gecəsi qulaq falı (dinə”çıxmaq) kimi adət-ənənələr və inanclar özündə çeviklik, paklıq, sadiqlik və səxavətlilik rəmzi daşıyır. Azərbaycandan fərqli olaraq Borçalıda tonqalın üstündən əsasən yeniyetmə uşaqlar tullanırlar. Məlumdur ki, 12-15 yaşlı uşaqlarda paklıq, təmizlik, ülvilik, çeviklik və düzgünlük əlamətləri üstünlük təşkil edir.

Bu faktların hamısı türkçülük-azərbaycançılıq və azsaylı etnosların qaynayıb-qarışmasında özünü sübuta yetirir. Fikrimizcə, tarixi-etnoqrafık materiallar bu bayramın azərbaycanlılar arasında orta əsrlərdən yaz fəsimin başlanğıcı və xalq əkinçilik təqviminin ilk günü olduğunu sübut etmişdir. Borçalı azərbaycanlıları içərisində Novruzla bərabər “Günəşi çağırma”, “Qodu-qodu”, “Xıdır-Əlləz” kimi mərasimlər mövcud olmuşdur. Adətə görə axır çərşənbə axşamı ailə üzvlərinin hamısı
öz ata ocağının ətrafına yığışmalı, hərə öz adına şam yandırmalıdır. Hər bir borçalı ailəsi bayram aşı (plov) bişirir. Borçalı plovunun digər regionlarda bişirilən aşdan fərqi onun bişirilmə texnologiyası və tərkibində xırda maş lobyadan istifadə edilməsindədir [2,3].

Əfsuslar olsun ki, milli-mədəni və irsi dəyərlərimiz gözümüz önündə yavaş-yavaş unudulur. Bu baxımdan ən qədim bayramlardan olan Novruz bayramının bir çox atributları arxada qalıb. Ona görə də qədim tarixi və milli-mədəni sərvətlərimizi qorumaq, yaşatmaq və gələcək nəsillərə ötürmək məqsədilə bayram adət-ənənələri və
digər mərasimlər haqqında məlumatlar topladıq və olduğu kimi yazıb təqdim etdik.

Nəticə olaraq qeyd olunmalıdır ki, Novruz bayramının Böyük Qafqazın Azərbaycan türkləri və azsaylı xalqları arasında dəbdəbəli formada qeyd olunması orta əsrlərdən üzü bəri davam edir. Bu anlam xalqlar arasında bir-birlərinə qarşı diqqət və qayğını daha da dərinləşdirib artıracaqdır. Novruz elə bir bayramdır ki, dünya durduqca yaşayacaqdır.

XÜLASƏ

Məqalədə Türk dünyası və digər xalqlar və millətlər arasında qeyd olunan Novruz bayramının atributları təhlil edilir. Müxtəlif regionlarda xalqlar arasında Novruz bayramının keçirilməsinin özünəməxsusluğu şərh edilir. Azərbaycan türkləri ilə digər azsaylı xalqların bu bayramı birgə keçirməsi bu xalqlar arasında mehriban qonşuluğun, bir-birinə inam və sadiqliyin göstəricisidir. Azərbaycan və onun regionlarında Novruz bayramının təm-təraqlı keçirilməsi özünəməxsus özəllikləri ilə də diqqəti cəlb edir. Məqalədə verilən mərasimlər qədim tarixə əsaslanaraq keçmişlə müasirlik kontekstində yer alır. Burada bayram şənlikləri, inam və inanclarla yanaşı
müxtəlif mərasim ayinləri də öz spesifikliyi ilə tərənnüm edilir.

Açar sözlər: Adət-ənənələr, bayram şənlikləri və mərasimlər, folklor, milli-tarixi irsi.

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI:

1.Hacıbala Mollabəyli, “Daş yaddaşlı Xınalıq’’, Bakı, 2020

2.Məmməd Sarvan, “Ulu Borçalı ”, Bakı, Elm, 1996, 727 səh.

3.M.S. Ordubadi, “Bahar bayramı”, "Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 25 mart 1967.

4.M.H.Təhmasib, “Adətlər, ənənələr, bayramlar...” “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 12 mart, 1966.

5.A.H.Feyzullayev, “Maarif carçıları”, Bakı, 1968. Səh.47 (99).

6.“Новое обозрение ”, 1885, №515, 1890-cı ildə Tiflisdə çıxan “Qafqaz xadimləri lüğəti”(Cловарь кавказских деятелей).

7.M.Kalankatuklu, “Alban tarixi”, 1993.

8.“Böyük Qafqazın yabanı meyvə bitkiləri” (Azərbaycan Respublikası daxilində), elmi nəşr, Bakı, 1981.

9.Q. Cavadov, “Azərbaycanın azsaylı xalqları və milli azadlıq”, Bakı, 2000.

10.“Xalq təbabəti xəzinəsindən” “Azərbaycan ensiklopediyası”, Bakı, 1992.

11.Baqri A. “Azərbaycan və qonşu məmləkətlərinin folkloru”, Bakı, 1930

12.“Sabah ” qəzeti, №3, №7, Bakı, 1991, 1992, Gürcüstanda yaşayan azərbaycanlıların adət-ənənələri. 

Yer və İnsan. Elmi-nəzəri jurnal №01 (20) 2023. İSSN 2706-9168. Səh.33-39 

Elm və Təhsil Nazirliyi akademik Həsən Əliyev adına

Coğrafiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi c.u.f.d., dosent MƏMMƏD SADIQOV,

b.ü.f.d. ŞAHVƏLƏD ƏLİYEV,      

elmi işçi NİGAR PAŞAYEVA,

kiçik elmi işçi AYULDUZ ÖZAY