c.e.n, dos., Sadıqov Məmməd Oruc oğlu

Azərbaycan Turizm və Menecment Universiteti

[email protected]

Məmmədova Həlilə Nəcəfqulu qızı

Azərbaycan Turizm və Menecment Universiteti

[email protected]

Xülasə: Dərbənd şəhəri XIII – XIV əsrlərdə Qafqazda cərəyan edən siyasi hadisələrin mühüm mərkəzlərindən birinə çevrilmişdir.

Belə ki, ərəb filoloqu, coğrafiyaşünası, tarixçisi Yaqut əl-Həməvi (1179-1229) 1224-cü ildə tamamladığı  “Müsəni əl-Büldan” - “Ölkələrin əlifba sırası ilə siyahısı” əsərində yazır: “Bob əl-əbvobvə ya sadəcə əl-Bob...” Bu iri və mühüm sərhəd şəhərlərdən biridir.

Nəhayət Dərbəndin hülakulara və ya qızılordalılara məxsus olduğunu müəyyənləşdirməyə imkan verən faktlardan biri, 1335-ci ildə tərəflər arasında baş vermiş müharibə ilə əlaqədar şərh olunan məlumat diqqəti çox cəlb edir.

XVIII əsrin axırlarında, XIX yüzilliyin əvvəllərində yazıb-yaradan görkəmli Azərbaycan şairlərindən biri Hüseynəli xan Məhzun Dərbənd xanı olub.

Azərbaycanın ən qədim şimal şəhərlərindən biri olan Dərbənd o dövrdə adlı-sanlı şair və yazıçıların meydana gəlib püxtələşməsində əvəzsiz rol oynamışdır. Belə şairlərdən biri də 1819-cu ildə Dərbənddə dünyaya göz açan Mirzə Məhəmməd Tağı Qumri olmuşdur.

Arxiv sənədləri və materialları əsasında məlum olmuşdur ki, bu qəbildən olan şair və yazıçılar, müdrik söz ustadları və rəhbər işçilər Dərbənd və Qafqazın digər bölgələrində yaşayıb-yaratmış, yeri gəldikcə müəyyən qurumlar ətrafında toplaşaraq geniş miqyaslı işlər və xeyirxah əməllər görmüşlər.

Açar sözlər:Əhali məskunlaşması, Şirvanşah, Dərbənd şəhəri, tarixi təsnifat, Qafqaz, coğrafi ərazi, Yaqut əl-Həməvi, Zəkəriyyə Qəzvini, Dərbənd xanlığı, tarixi məskunlaşma, Hüseynəli xan Məhzun, Mirzə Kərəm Şüal, Kaytaq hakimiyyəti, Azərbaycan diasporu.

Историко-географическая характеристика расселения азербайджанцев на Дагестанском регионе и в городе Дербенд Кафказа (на материале IX-XIX вв)

Абстракт: В XIII-XIV вв город Дербенд превратился в важный центр политических событий, происходящих на Кафказе.

        Так как, арабский филолог, географ, историк Ягут ал-Хамави (1179-1229) в своем произведении, написанное в 1224  году, “Список стран в алфавитном порядке” писал: это город один из больших и важных городов”.

        Наконец, один из фактов,  который позволяет относить Дербенд к Хулалу и Золотой Орде, это информация о войне, которая произошла в 1335 году между этими сторонами.

     В конце XVIII, в начале XIX вв один из известных Азербайджанских  поэтов Гусейнали хан Махзун был Дербендским правителем.

      На основе архивных материалов выяснилось, что многие известные поэты и писатели, мудрецы слов и админстративные работники работали в Дербенде и в других регионов  Кафказа.

      Ключевые слова: расселение населения, Ширваншах, город Дербенд, историческая классификация, Кафказ, географическая территория, Ягут ал-Хамави, Зекерийе Казвини, Дербендское ханство, историческое расселение, Гусейнали хан Махзун, Мирза Керим Шуал, правительство Кайтаг, Азербайджанская диаспора.

Historical and geographical characteristics of Azerbaijanians in Daghestan region and Darband city of Caucause 

(basis on IX-XIX centuries documents) 

Abstract.Darband had become one of the important centers of the political events, which took place in the Caucasus in XIII-XIV centuries. Settlement areal, geographical territory and strategical position of the city. Thoughts and views of different researchers. Yaqut əl-Həməvi: “Shamakhi is a prosperous town, it is a capital of Shirvan. It is situated in the bordering of Arran and is one of the provinces of Darband”. Zakariyya Gazvini (1275): “Baku is a city in Darband province”. One of the facts, which allows to think that, Darband belonged to Hulakis or Golden Horde, information about the war between the parties, which took place in 1335, is the most worthy of note one.

One of the remarkable Azerbaijani poets, who lived at the end of XVIII and beginning of XIX century, Husseyinali khan Mahzun was a khan of Darband.

Darband, one of the most ancient northern cities of Azerbaijan, played a significant role in development of well-known poets and writers during those years. One of such poets was Mirza Muhammad Tagi Gumri, who was born in Darband in 1819. According to the archive documents and materials, such kind of poets and writers, wise masters and leaders lived and worked in Darband and other regions of the Caucasus, gathered within certain organizations and carried out large-scale works and benevolent deeds.

Besides indigenous Azerbaijan Turks, Azerbaijanis of Shirvan, Guba-Khachmaz, Shaki-Zagatala, Baku-Absheron and neighbouring countries also played a significant role in organization of diaspora issues of Azerbaijan in Darband and other regions of the Caucasus.

Keywords: Settlement of inhabitants,Shirvanshah, the city of Darband, historical classification, Caucasus, geographical position, Yagut Hamavi, Zakariyya Gazvini, Darband khanate, historical settlement, Husseyinali khan Mahzun, Mirza Karam Shuali, Kaytak province, Azerbaijani diaspora.

  IX - XII əsrlərdə cənubi Qafqaz regionlarında Oğuz, Qıpçaq və Səlcuqların yürüşü zamanı, xırda tayfa birləşmələrinin və dini əqidə birliklərinin ərazi üzrə konsilidasiyasına zəmin yaranmışdır.

            Dərbənd şəhəri XIII – XIV əsrlərdə Qafqazda cərəyan edən siyasi hadisələrin mühüm mərkəzlərindən birinə çevrilmişdir. Şəhərin məskunlaşma arealı, coğrafi ərazi, strateji mövqe bir tərəfdən yüksək Qafqaz dağları ilə, digər tərəfdən Xəzər dənizi ilə həmsərhəd olan keçid məntəqəsi kimi dəyərləndirilən bu coğrafi region daima diqqət mərkəzində olmuşdur. Bu baxımdan “Dərbənd” yəni, “Bağlı qapı”və ya  “Dəmir qapı”  Dərbənd, “Bob əl əbvab” adlandırılır.

            Tarixdən məlumdur ki, Dərbənd inkişaf etmiş bir şərq şəhəri kimi, XIII – XIV əsrlərdə şimaldan cənuba, cənubdan şimala doğru hərbi yürüşlərin qarşısına sipər çəkərək əsasən dəhliz rolunu oynamışdır. Bu səbəblərə  görə bir çoxları şəhərin möhkəmliyini,  alınmazlığını nəzərə alaraq, ondan yan keçməyi daha məqsədəuyğun sanmışlar [5].

Bir qrup tədqiqatçı  mütəxəssislər elə zənn edirlər ki, Dərbənd əlverişli mövqeyə, təbii şəraitə və strateji əhəmiyyətə malik olmasına baxmayaraq  XIII – XIV əsrlərdə, yəni monqol ağalığı dövründə Monqol imperiyasının hansı ulusa – Cuçi və ya Tulli  nəslinə, yəni qızıl ordalılara və ya hülakulara məxsus olduğu tarixi ədəbiyyata daxil olması müəyyən fikir ayrılığına səbəb olmuşdur. Bunun əsas səbəbi şəhərin iki monqol ulusu arasında sərhəd məntəqəsi təşkil etməsidir. Odur ki, şəhər daima uluslar arasında gedən vuruşmaların meydanına çevrilmiş, əldən-ələ keçmiş və tədqiqatçılar arasında fikir ayrılığı da buradan irəli gəlmişdir. Tədqiqatçıların bir qismi şəhərin qızıl ordalılara, digərləri hülakulara aid olduğunu yazırlarsa, bəziləri bu məsələdə qəti mövqe tuta bilməmişlər. Belə ki, monqol dövlətlərinin sərhədlərindən və hüdudlarından bəhs edən bəzi müəlliflər sərhəddin “Dərbəndə qədər” uzandığını  bildirirlər və dəqiq məlum olmur ki, Dərbənd özü həmin ulusun, dövlətin tərkibindədir ya yox. Məsələn, Həmdullah Qəzvini Şirvan ərazisinin Kür çayından Dərbəndə kimi olduğunu xəbər verir [1]. Belə hallara tarixi ədəbiyyatda da təsadüf edilir.

1. Yakubovski Qızıl Orda ulusunun təşəkkülündən bəhs edərkən Dəst-i Qıpçaq, Bulqar, Krım vəDərbəndə kimi Qafqazın qızılordalıların dəqiq sərhədlərini müəyyənləşdirməyinçətin olduğunu vurğulayaraq, bu dövlətin tərkibinə “Dərbəndə kimi” Qafqazın (bəzən isə “Bakıya kimi”) da daxil olduğunu bildirir. Akademik V.V.Bortold göstərir ki, monqol ağaları dövründə Dərbənd bəzən Şirvanşahlara tabe olmuş, bəzən isə öz müstəqil hakimləri tərəfindən idarə olunmuşdur. Bu vaxt Teymur Dərbəndi, öz imperiyasının şimal sərhəd məntəqəsi kimi möhkəmləndirmiş və şəhəri - Şirvanşahı İbrahimin sərəncamına vermişdir. V.V.Bortold başqa əsərində bu barədə daha lokanik tərzdə fikir yürüdərək yazır: “Görünür, monqollar dövründə Dərbənd İran elxanilərindən daha çox Qızıl Orda xanlarına məxsus olmuşdur [6].

Akademik  Ə.Ə.Əlizadə bildirir ki, Dərbənd  Qızıl Orda dövlətinin sərhəd məntəqəsi olmaqla yanaşı,  XIV əsrin sonu  XV əsrin əvvəllərində Şirvanşahlara tabe olmuşdur. A.R.Şıxsəidov Dərbəndin 1249-cu ildə Qızıl Ordanın təsirinə düşdüyünü 1256-cı ildən XIV əsrin ortalarına kimi hülakuların hakimiyyəti altında olduğunu, Şeyx İbrahimin dövründə isə inkişaf edərək, Şamaxı ilə birlikdə, Şirvanın mərkəzi şəhərinə çevrildiyini xəbər verir.

Ümumiyyətlə, Dərbəndin hansı monqol ulusuna məxsus olması məsələsinə gəldikdə isə V.İ.Yeqorovun Qızıl Ordanın XIII–XIV əsrlərdəki tarixi coğrafiyasına həsr olunmuş əsərində daha qabarıq diqqətə çatdırılmışdır. Müəllifin gəldiyi ümumi qənaət isə Dərbəndin həmin dövrdə qeyri-şərtsiz Qızıl Ordaya, dolayısıyla isə Rusiyaya məxsus olması fikrini təsdiqləməsidir. Onun kitabının  bir çox səhifələrində bu fikir açıqlanır və əsərə daxil olunmuş xəritələrin hər ikisində Qızıl Ordanın cənub sərhəddi Dərbənddən cənubda göstərilir.

Maraqlı mənzərə yaranır: Hülakular  ulusunun və eləcə də, Qızıl Orda ulusunun ərazilərindən bəhs edən müəlliflər sərhədlərin “Dərbəndə kimi”  olduğunu yazırlar. Bəs Dərbəndin hansı  ulusa məxsus olduğunu müəyyənləşdirməyə imkan verən faktlar diqqətdən yayınır?

Belə ki, ərəb filoloqu, coğrafiyaşünası və tarixçisi olan Yaqut əl-Həməvi (1179-1229) 1224-cü ildə tamamladığı  “Müsəni əl-Büldan” - “Ölkələrin əlifba sırası ilə siyahısı” əsərində yazır: “Bob əl-əbvobvə ya sadəcə əl-Bob...” Bu iri və mühüm sərhəd şəhərlərdən biridir. Şəhərin yaxınlığında Qurd (Canavar) adı ilə tanınan böyük dağ mövcuddur. Hər il onun üzərinə odun yığırlar ki, lazım gələndə tonqal kimi istifadə etsinlər vəAzərbaycan və Arran əhalisi düşmənin hücumundan, onlar qəflətən basqın etsələr, xəbərdar olsunlar [7].

Yaqut əl-Həməvi  qeyd edir ki, “Şamaxıabad  şəhərdir,  Şirvanın  paytaxtıdır. O, Arran sərhəddində yerləşib və Dərbəndin əyalətlərindən biri hesab olunur”. Şamaxı hakimi  Şirvanşah  Dərbənd hakiminin  qardaşıdır [7]. Bu yönümdə misalları  Zəkəriyyə Qəzvininin  timsalında da qeyd etmək olar.

Zəkəriyyə Qəzvini (1275) : “Bakı Dərbənd mahalında  şəhərdir”.

Daha sonra Fəzlillah Rəşidəddin (1265): “Ən əvvəl o (Abaqa xan) öz qardaşı Yuşumutu Dərbənd, Şirvan və Muğana, Altana kimi göndərdi ki, o həmin hüdudları düşməndən qorusun” [3].

Nəhayət Dərbəndin hülakulara və ya qızılordalılara məxsus olduğunu müəyyənləşdirməyə imkan verən faktlardan biri, 1335-ci ildə tərəflər arasında baş vermiş müharibə ilə əlaqədar şərh olunan məlumat diqqəti daha çox cəlb edir.

XIII əsrin sonu Rəşidəddinin yazdığına görə Şirvanşahlar onun dövründə  Dərbənd və Şabranın hökmdarlarıdırlar.

1335-ci il Özbəyin qoşunu məğlub olduğunu hiss edib oradan qaçır. Çətinliklə də olsa Dərbəndə çatır və mənbənin yazdığı kimi Dərbənddən də birbaşa öz ölkəsinə gedir.

1387-ci il Teymurun qoşunu Toxtamışı izləyərək Dərbənd tərəfə qovur və bəlli olduğu kimi Teymurun dövründə Dərbəndin müdafiəsi Şirvanşah I Şeyx İbrahimə tapşırılır. Elə bu ərəfədən də Dərbənd şəhərində əhalinin milli tərkibi azərbaycanlıların üstünlüyünə yönəlir.

Qafqazda Azərbaycan icma və birliklərinin inkişafında  qeyd etdiyimiz kimi  Dərbənd və onun ətraf  bölgələrinin Azərbaycan-Türk birləşmələrinin rolu danılmazdır. Buna görə də orta əsrlərin son dövrlərində bu icma və qurumların  formalaşması prosesi məhz XVIII – XIX əsrlərin payına düşür.

Sankt-Peterburq Universitetinin professoru A.A.Tsaqareli qeyd edir ki, erməni “parazitləri” Gürcüstan və onun Borçalı qəzası ilə kifayətlənməyib 1796-cı ilin yayında başda erməni arxiyepiskop İosif olmaqla Dərbənd xanlığına müxtəlif variantlarda siyasi  hiyləgərlik göstərərək bütün müsəlmanları onun üzərinə qaldırdı. Katolikosun niyyəti siyasi baxımdan Dərbənd müsəlmanlarını erməni satqınlarının ayağı altına düşməsindən, onların mənəviyyatının alçaldılmasından ibarət idi. Göründüyü kimi, kilsə “aforizminin” bu siyasəti baş tutmur və o, başqa siyasi oyunlara qoşulur. Erməni millətçiləri öz murdar və şovinist xarakterli əməllərini həyata keçirmək üçün gecə və gündüz dünyaya car çəkirlər ki, 1915-ci ildə türklər iki milyona yaxın erməni gəbərtmişlər [9]. Buradan belə çıxır ki, 1915-ci ildən öncə dünyada iki milyondan artıq  erməni olmuşdur. Halbuki dünya statistik məlumatı bildirir ki, o zaman yer üzərində cəmi 1 mln.300min erməni varmış [8]. Bu barədə,  Amerika  aliminin söylədiyi kimi, bu yalan yalnız o zaman gerçək ola bilərdi ki,  türklər hər ermənini iki dəfə öldürmüş olaydılar və bu gün yer üzərində bir erməni də qalmayaydı.

XVIII əsrin axırlarında, XIX yüzilliyin əvvəllərində yazıb-yaradan görkəmli Azərbaycan şairlərindən biri Hüseynəli xan Məhzun Dərbənd xanı olub. Onun “Dərd” şeirindən məlum olur ki, şairin atası və özü Dərbənd  xanı olublar. “Bizim xalq” şeirindən şair Dərbəndi tutan Qumluq xanının qətil-qarətlə məşğul olmasından şikayətlənir, bu zülmün sona çatacağına inanır. Bəzi  təzkirəçilər bu şeirin bir parçasına əsaslanaraq yazının naməlum bir şairin və yaxud dağıstanlı bir Azərbaycan şairinin adına çıxarıblar.

Qədim zamanlardan şair və yazıçılar, alim və mütəxəssislər, həkim və filosoflar bir qayda  olaraq öz ölkəsində firavan yaşayıb-yaratmağı hər şeydən üstün tutmuşlar. Lakin dövr və zamanın diqtəsindən asılı olaraq bu quruma daxil olanlar bəzən məcburiyyət qarşısında qalıb, öz doğma vətənlərini tərk etməli olub, özlərinə digər bir məmləkəti doğma vətən gözündə görüb buranı özlərinin doğma məskunlaşma arealı kimi dəyərləndirmişlər. Bu baxımdan bu məzmunda bir sıra Azərbaycan övladları öz doğma vətənlərini digər bir məmləkətlə əvəz olunmasını üstün tutmuşlar. Belə soydaşlarımızdan Hüseynəli xan Məhzunu misal çəkmək olar.

Hüseynəli xan Məhzun həm də zərif qəzəllər müəllifi kimi tanınır. Təəssüf ki, bu görkəmli şairin yaradıcılığı tam araşdırılmayıb, bəzi şerləri itib-batıb, başqalarına aid edilib. Bu qəbildən digər şair və yazıçılardan biri də Mirzə Xəlil Bülbülü misal çəkmək olar. Mirzə Xəlil Bülbül təxəllüsü ilə gözəl şeirlər yazmış, Füzuli əbədi məktəbinin davamçısı olmuşdur. Əfsuslar olsun ki, bu günə kimi onun bədii irsi demək olar ki, tədqiq edilməyib. Onun yalnız bizim günümüzə gəlib çatan “Qəzəl” şeir parçası olub. Müəyyən səbəblər üzündən o dövrdə bir çox Azərbaycan şair və yazıçıları istək və arzularına çatmaq üçün ya gizli ya da öz soy adlarını dəyişdirmək yolu ilə təxəllüs qəbul etmişlər. Belələrindən biri də Molla Feyzullah idi. Feyzi təxəllüsü ilə yazıb-yaradan azərbaycanlı yazar Molla Feyzullah gözəl qəsəd, qəsidə və poema ustası olmuşdur. Onun bizə çatan 324 sətirlik “Dönüklük” adlı poeması və qəzəlləri olmuşdur.

Azərbaycanın ən qədim şimal şəhərlərindən biri olan Dərbənd o dövrdə adlı-sanlı şair və yazıçıların meydana gəlib püxtələşməsində əvəzsiz rol oynamışdır. Belə şairlərdən biri də 1819-cu ildə Dərbənddə dünyaya göz açan Mirzə Məhəmməd Tağı Qumri olmuşdur. O həyatda 72 il ömür sürmüşdür. Şairlik dövrünə qədər Mirzə Məhəmməd Qumri fəhləlik,  dükanda satıcı və baqqallıq etmişdir. Mürəkkəb və çoxşaxəli həyat yolu keçən Mirzə Məhəmməd Qumri “Rəvan təbli şair”, “Qəzəl”, “Həcm” və s. şeirləri ilə el-oba arasında böyük şöhrət qazanmışdır. Azərbaycan, ərəb, fars dillərində yazıb yaratmış, “Kənzul-Məsaib”, “Gülüstani-Qumri” adlı kitabları olub. Mirzə Məhəmməd Tağı Qumri özündən əvvəlki yazarlardan fərqli olaraq, yaşadığı məmləkətlərdə və qonşu Gürcüstanın Tiflis, Batum, Axalçıx, Azgur, Azərbaycanın Bakı, Şirvan, Gəncə və s. şəhərlərinin şairləri ilə dostluq edib, ədəbi həcvləşib və soydaşlarımızın milli qurumlarında yaxından iştirak etmişdir.

XIX yüzilliyin əvvəllərində Dərbəndin Üçdil kəndində dünyaya göz açan Mirzə Kərəm Şüal  ərəb, fars və Azərbaycan dillərini mükəmməl bilirdi.

Bəzi materialların verdiyi məlumatına görə Mirzə Kərəm Sultan Əhməd bəyin yanında mahalın ən etibarlı və işgüzar hakimi kimi mühərrirlik etmişdir. Cavanlığında ordu sıralarına çağırılmış, Rus-Qafqaz (azsaylı millətlərin) müharibəsində iştirakına və onun igidliyinə görə medal və rütbə qazanmışdır. İntelektual savada və zəngin dünya görüşünə  malik olan Sultan Əhməd bəy zəmanəsinin haqsızlığından narazı qalaraq özünü öldürməli olur, bu səbəbdən də təqsirləndirilən Mirzə Kərəm tutulub Sibirə göndərilir. Bir müddətdən sonra Mirzə Kərəm əfv olunub vətənə dönür. Vətənə qayıdan Mirzə Kərəm Dərbənddə mütərçimliklə məşğul olmağa başlayır. Mirzə Kərəm mütərçimliklə yanaşı özünün sevimli peşəsi olan şeir və qəzəl yazma sənətində paralel olaraq fəaliyyət göstərmiş, bir sıra milli ruhda yazılmış şeir və qəzəlləri mütəmadi olaraq sağlığında işıq üzü görmüşdü. Lakin qeyd olunmalıdır ki, onun bu gün də əlyazma halında çoxlu şeir materialları qalıb. Xalqına həddən çox bağlı olan, vətən, torpaq hissi ilə ürəyi çırpınan, xarici ölkədə yaşayıb-yaradan soydaşları ilə həmişə təmasda olan Mirzə Kərəm “Dərbəndnamə” adlı tarixi əsəri də yazıb xalqına tövsiyə etmişdir. Şübhəsiz ki, şairin hələ bizə gəlib çatmayan onlarla qiymətli əsəri və tövsiyə xarakterli fikirləri olmuşdur.

Mirzə Kərəm Şüalı 1894-cü ildə Dərbənd şəhərində vəfat etmişdir.

Arxiv sənədləri və materialları əsasında məlum olmuşdur ki, bu qəbildən olan şair və yazıçılar, müdrik söz ustadları və rəhbər işçilər Dərbənd və Qafqazın digər bölgələrində yaşayıb-yaratmış, yeri gəldikcə müəyyən qurumlar ətrafında toplaşaraq geniş miqyaslı işlər və xeyirxah əməllər görmüşlər. Bu baxımdan Mirzə Kərəm Şüalının kiçik qardaşı Mirzə Cəbrayıl Supehri Azərbaycan-türk dilini mükəmməl bilməyi ilə yanaşı, özbəkcə, ərəbcə, farsca və rusca da yaxşı bilirdi. O, bütün şeirlərini və qəzəllərini dörd-beş dildə yazmaqla, güclü satirik şeirlərin də ustadı sayılırdı. Qardaşı Şüalının ölümündən sonra o, çar divanxanasında qardaşı Mirzə Kərəmin yerini tutub və bu vəzifədən mayor rütbəsinədək yüksəlmişdir. Mirzə Cəbrayıl dərin hafizəyə malik olması ilə yanaşı, o həm də bədahətən gözəl şeir demək qabiliyyətinə də malik idi.

Qafqazın, o cümlədən Dərbənd və onun bölgələrində Azərbaycan diaspor məsələlərinin təşkilatlanmadakı rolunun qiymətləndirilməsində yerli Azərbaycan türkləri  ilə yanaşı, Şirvan, Quba-Xaçmaz, Şəki-Zaqatala, Bakı-Abşeron və qonşu ölkələrdə yaşayan azərbaycanlıların da rolu az olmamışdır. Soydaşlarımızın tarix boyu nəinki Dərbənd –Maxaçkala – Kizlar və Xasavyurt eləcə də, böyük Qafqazın mərkəzi, cənub, şimal və qərb bölgələrində də Azərbaycan türkləri öz yaşayış areallarını genişləndirmiş və xalqın dini, milli-mədəni irslərini də qoruyub saxlamışlar

Şübhəsiz ki, bu yaşantıları birlik, qurum və icma şəklində inkişaf etdirib müəyyən bir səviyyəyə çatdırmaqda din xadimlərinin də əməyi az olmamışdır. Mirzə Cəbrayıl Süpehri qeyd etdiyimiz kimi həm də dini qəsidələr müəllifi kimi qeyd olunur.

Mirzə Cəbrayıl dini qəsidələrlə yanaşı çoxsaylı qəzəl, nəsihətnamə, iri həcmli mənzum hekayələr, satirik əsərlər və s. müəllifi olmuşdur. Onun satiralarından ibarət “Kəşkül” kitabı və “Mülhəqati – Dərbəndnamə”, “Dərzikrül-əhvalı qazi mola-avarı” kimi qiymətli kitabların əlyazmaları hələ də işıq üzü görmək sorağındadır. Mirzə Cəbrayıl ömrünün ən məhsuldar və keşməkeşli çağında, yəni 70-ci baharının sonunda dünyasını dəyişdi. Onun məzarı Dərbənd qəbiristanlığındadır.

Ümumiyyətlə, qeyd olunmalıdır ki, istər orta əsrlərdə və istərsə də XIX-XX əsrlərdə Azərbaycan-türkləri bir qayda olaraq bütün Qafqaz üzrə, o cümlədən şimali və cənubi Qafqazın dağətəyi və düzən –ovalıq ərazilərində yaşamağı üstün tutmuşlar.Şübhəsiz ki, bu məsələdə əsas amil əhalinin əkinçilik və heyvandarlıq təsərrüfatı ilə məşğul olmasıdır. Azərbaycanlıların Qafqazın dağlıq şimal və şimal-qərb bölgələrində məskunlaşmasının qarşısını məhz kontinental iqlim şəraiti və əkinə yararlı torpaq sahəsinin məhdudluğudur. Bu şəkildə soydaşlarımızın ərazidə məskunlaşmasına əhalinin əmək vərdişlərinin rolu da az olmamışdır.

Azərbaycanlıların avar, udin, utin və s. xalqlarla qaynayıb qarışması nəticəsində ərazidə əhalinin yaxın təmasda olması ilə özünü biruzə vermişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, məhz bu dövrlərdən etibarən avar, udin, lak və s. özlərini XV əsrdən Azərbaycanın şimal-qərb ərazilərinin sakinləri hesab etmişlər [4].

1730-40-cı illərdə Osmanlı imperiyası şimal və şimal-şərqi Qafqazın cənub bölgələrini öz himayəsi altında saxlamışdır. Bu illər Qafqazın çox hissəsi Sefid hökümətinin tabeliyinə və 1732-ci ilin Həmədan razılığından sonra isə bu ərazilərin Osmanlı imperiyasına aid olduğu təsdiqlənmişdir [3].

Nadir şahın ölümündən sonra Azərbaycanın ərazisi xanlıqlara bölündü: bu səbəbdən də azərbaycanlıların müəyyən hissəsi öz yurdlarından miqrasiyaya uğramış və qonşu regionları əsas götürmüşlər. Bu miqrantların içərisində ticarətçilər, şair və yazıçılar, din və başqa iş sahibləri üstünlük təşkil etmişdir.

Bu məsələdə Xəzərin şimal-qərb və cənub-qərb sahillərində məskunlaşmış azəri-türk tayfalarının rolu da danılmazdır. Yalnız onu qeyd etmək lazımdır ki, XIII-XIV əsrlərdə Dərbəndin Azərbaycanla bağlılığını sübuta çatdıran digər faktlar da mövcuddur. Məsələn, o dövrün mənbələrində Dərbənd, əksər hallarda “Şirvan Dərbəndi” [1],  Bakı Dərbəndi adlandırılır. Tək-tək hallarda “Xəzər Dərbəndi”, “Dəmir Dərbənd”, “Qıpçaq Dərbəndi” adlarına rast gəlinirsə də “Qızıl Orda Dərbəndi” adına heç yerdə bir dəfə də olsun rastgəlinmir.

Bütün yuxarıda sadalanan faktlardan bu qənaətə gəlmək olur ki, Dərbənd XIII-XIV əsrlərdə heç də bəzi müəlliflərin qeyd etdikləri kimi, Qızıl Ordalılara məxsus olmamış, əksinə Şirvanın, yəni Azərbaycanın tərkibində olmuş və yeri gəldikcə xırda türk tayfa birləşmələri yürüş və müharibələrlə əlaqədar olaraq yaşadıqları Dərbənd bölgəsində ictimai quruluşlar ətrafında birləşmişlər. Nəticə etibarı ilə qeyd etmək lazımdır ki, Qafqazın cənub və Xəzərsahili düzən ovalıq ərazilərində yaşayan əhalinin əsas hissəsi milliyətcə azəri-türkləri olmuş və onların bu ərazilərə meyl göstərmələrinin X əsrdən çox tarixi vardır. Şübhəsiz ki, bu rəqəm və materialları təsdiqləyən onlarla tarixi mənbələr vardır.

Çar Rusiyası dövründə qədim Azərbaycan ərazisi və əhalisinin qeyri-qanuni səbəblər üzündən bir hissəsi, Gürcüstanda, Ermənistanda, Dağıstanda və bir hissəsi isə İranda qalmışdır. Azərbaycanlılar, Ermənistandan başqa digər ölkələrdə də sıx məskunlaşmaya malikdirlər. Bu ölkələrdə yaşayan azərbaycanlılar Dərbənd və Qafqazın bir çox regionlarını çıxmaq şərtilə, digərlərində doğma Azərbaycan adını qoruyub saxlamışdır. Bunlardan fərqli olaraq Dağıstan ərazisində, Şimali Qafqaz bölgələrində azərbaycanlılar birmənalı olaraq “Tərəkəmə” adı altında yaşayıb-yaradırlar.

Düzdür, tərəkəmələr Mərkəzi Asiya (orta Asiya) ölkələrində yaxın və uzaq Şərqdə, cənubi Qafqazda da fəaliyyət göstərirlər. Bununla özlərini müsəlman əqidəsi altında, lakin Qafqazda və o cümlədən Dağıstanda yaşayanlar isə bu gün də özlərini azərbaycanlı kimi, yəni Azərbaycan Tərəkəmələri kimi tanıtmaqla fəaliyyət göstərib formalaşmışlar.

Tərəkəmələr haqqında etnoqraf  N.Dubrovin və başqaları belə zənn edirdilər ki, XVIII-XIX əsrlərdə fəaliyyət göstərən bu tərəkəmələr birmənalı olaraq köçəri həyat tərzi sürənlər kimi qeyd olunurdu. Lakin sonradan məlum olur ki, etnoqraf  N.Dubrovinin bəzi  fikirləri ilə tam razılaşmaq qeyri-mümkündür. Çünki bizim bu soydaşlarımız tarixən köçəri heyvandarlıq və əkinçiliklə məşğul olmuşlar.

Müəyyən olunur ki, bu Azərbaycan tərəkəmələrinin etnik formalaşması ta qədimdən Azərbaycan ərazisində olmuş və bir qayda olaraq digər türk dilli tayfalarla assimlyasiyaya uğramışlar. Tədqiqatçı Hacıyevaya görə Azərbaycanda tərəkəmə terminini köçərilərə şamil etmişlər. Azərbaycanda köçərilərə oğuz –türklərinin tayfaları ağqoyunlu və qaraqoyunlulardır hansı ki, azərbaycanlılarla din və dil baxımından qohumluq və yaxınlıq əlamətləri olmuşdur. Bunlar haqqında o da məlumdur ki, bir qrup tayfalar Qafqazın Dağıstan bölgəsinin Əmir-Həmzə tərəfindən idarə olunan Kaytak əyalətində yaşamağa üstünlük vermişlər. (Əsasən XVII əsrin sonu XVIII əsrin əvvəllərində). Lakin XVIII əsrin ortalarından etibarən Andreyev dövrünün idarəçiliyi baxımından türkdilli kumuklarla da birləşmələrə təsadüf olunur

Tarixi məlumatlara görə kaytak tərəkəmələri hansı ki, əsasən çəltikçiliklə (düyüçülük) məşğul olurdular, onların Teymur Qaramurza və Qazi qardaşları tərəfindən Teymur və Qazi adlı yurdlarda yaşamaları göstərilir. Hər iki kənd məntəqəsi regionun ən münbit və əkinə yararlı torpaq sahələrində (Toker “doymuş yer” mənasını daşıyır) yerləşir. Bu ərazilərdə tərəkəmələr tərəfindən çox lazımlı və əlverişli suvarma kanal və kollektorlar şəbəkəsi yaradılmışdır. Beləliklə XVIII əsrin I yarısında bu ərazilərə Kumuq knyazları tərəfindən 300 Azərbaycan ailəsi köçürülərək yerləşdirildi. Daha sonra bu ərazilərdə Nadir şahın hökmranlığının səngiyən bir çağında Kaytaq hakimiyyəti və kumuq idarəçiliyi arasında ixtişaşlar baş verdi. Nəticədə tərəkəmələrin geri qaytarılması tələb olunurdu.

Beləliklə 500-600 tərəkəmə ailəsi Kumuq hakimiyyətində tərəkəmələr çoxluq təşkil edən ərazilərlə miqrasiya olunanların bir hissəsi assimliasiyaya uğrayaraq bu gündə bir yerdə yaşayıb-yaratmağı üstün tutmuşlar.

Bu tarixi məlumatlardan aydın olur ki, azərbaycanlıların istər tək-tək və istərsə də qrup halında müxtəlif peşə sahibləri, Azərbaycanın ərazilərindən müxtəlif səbəblər üzündən miqrasiyaya məruz qalmış və bir qismi isə Şah Abbas, Nadir şah, Şah Təhmasib və s. dövründə mütəmadi olaraq Qafqaza meyl göstərmişlər. Bu məsələ haqqında Mirzə Heydərin “Dərbəndnamə”sində qeyd olunur. 1509-1510-cu illərdə “Şah İsmayıl ikinci dəfə Şirvana qədər, Bakı qalasını zəbt edib və Dərbənd daxil olmaqla, Xəzər torpaqlarına qədər ərazini əlinə keçirir. Həmin il onun rəhbərliyi altında 500 Rumlu ailəsinin Təbrizdən Dərbəndə köçürülməsini əmr etmişdir”. Bu gün həmin ailələrdən 300-ə qədəri yaşamaqda davam edir.

Əsərdə qeyd olunur ki, azərbaycanlıların Qafqaz diyarına və o cümlədən Dərbənd ətrafına köçürülməsi Şah Abbasın Dərbənddə hakimiyyətdə olan Şirvanlı Qulu-Sultan tərəfindən həyata keçirilmişdir.

A.A.Bakıxanovun materiallarından məlum olur ki, Tabasaran kəndinə tabe olan – dörd para kənd: Marağit, Marağa, Xuçni və Çırax hansı ki, bütün məhlələrdə ulus və tərəkəmələr məskunlaşmışdılar [2].

Tədqiqatçı S.Ş.Hacıyevaya görə Dağıstan tərəkəmələri birmənalı olaraq Quba, Şamaxı və Lənkəran bölgələrindən miqrasiya olunmuş və onlar tədricən Qafqazın adları qeyd olunan ərazilərdə məskunlaşmışlar.

Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın Səfəvilər Dövründə dövlətçilik baxımından öz sərhədyanı ətrafında Dərbənd və müasir Dağıstanın cənub Tabasaran və Tarkov şamxallığını tabe etmişdir. 1744-cü ildə tələsən Nadir şah Dargin hakimiyyəti 300 Azərbaycan tərəkəmələrinə ərazinin ən sakit və mülayim iqlimə malik ərazilərinə köçürülməsini əmr etmişdir. Bu ərazi Əliş Xamzin (Nəməzin) tabeçiliyində idi. Nadir şahın ölümündən sonra Azərbaycan tərəkəmələrinin bir hissəsi geri kaytaq hakimliyinə, 100 ailə isə kumuqların arasında yaşamağa başlamışlar [2]. Beləliklə qeyd edilməlidir ki, Çar Rusiyası dövründə Azərbaycanın tərəkəmələri kaytaq hakimliyinin tərkibində qalaraq öz varlığını qədim Azərbaycandan aralı hiss etməmişdir və özünü onun tərkibində saymışdır [2]. Azərbaycanın tərəkəmələrinin tarixi Çar Rusiyası dövründə kaytaq hakimiyyətinin tərkibində Orosay-Bulaq çayından Darbax çayına qədər Xəzər dənizinin sahillərində məskunlaşmışlar. Onlar tabasaranlılarla, ləzgilərlə, tat və darginlərlə bu ərazilərdə çiyin-çiyinə fəaliyyət göstərmişlər.

Beləliklə, XIX əsrin əvvəllərinə qədər azərbaycanlıları müasir Dağıstanın yalnız feodal ərazi şəraitində yox, eyni zamanda üç Kaytaq hakimiyyətində, Tabasaran və Dərbənd xanlığında da yaşayırdılar.

Dərbənd xanlığı XVIII əsrdə öz tərkibinə ulus məhləsi ilə yanaşı Müşkül, Nizabat, Şabran, Rustov və Beşbarmaq kəndlərini də birləşdirmişdir. Bu ərazi Samur çayının sağ sahillərində yerləşib, əhalisi isə azərbaycanlılardan ibarətdir.

XIX əsrin əvvəllərində İran şahları Dərbənd və ona yaxın ərazilərin idarəçiliyinə öz sultan, hakim və idarəçi rəhbərlərini təyin edirdilər.

1806-cı ildə Dərbənd Əmirliyi Rusiya İmperiyasının tərkibinə daxil oldu. Həmin ildən  də Dərbənd xanlığı öz təsir dairəsini itirmiş, əvəzində bütöv Tyarkovlu Mehdişamxala tabe olmuşdur.

1812-ci ildə Dərbənd və Quba əyalətlərinin başında rus hərbi idarəsinin rəisi dururdu. Bu dövrdə bu əyalətdə və ətraf bölgələrdə hakimiyyətçilik və idarəçilik rus kolonyasına aid olduğu üçün burada əhalinin milli tərkibi heç də azərbaycanlıların xeyrinə olmadı. Elə həmin vaxtdan azərbaycanlıların sayı tədricən azalmağa başladı.

1820-ci illərdə hakimiyyətdə olan Sultanəhməd bəy anti-rusiya (çar rusiyasının hakimiyyətinə qarşı siyasi çıxışlar) çıxışına görə Adilxan hakimiyyətinin tərəkəmələrinin yaşadığı Dəliçoban və Şahbaz bölgələri alınıb İbah bəyə verildi. Bununla da ərazidə soydaşlarımızın aqibəti nisbətən zəifləməyə başladı. 

Ədəbiyyat 

1. Алкадари Г.Э. Асари – Dağıstan: Dağıstanın tarixi məlumatları. Maxaçqala. 1929
2. Hacıyeva S.Ş. Dağıstan Tərəkəmələri XIX-XX və tarixi-etnoqrafik tədqiqat, M., 1990
3. Tarix institutunun Elmi əsərləri 20-ci cild.B.2007
4. Обзор Дагестанской област за 1901 год Дагестан сборник. Вып,1. Теймур-Хан –Шура, 1902
5. AMEA-nın Tarix institutunun Elmi əsərləri N 21
6. В.В.Барьтолг. Работы по исторической географии. М., Наука -1965
7. Yakut al-xamavi. Mudjam al-Buldan. Xamdallax Kazvini. Nuzxat al-Kulub. Bakı: Elm 1983
8. Camal Anadolu. “Erməni dosyası” İstanbul; 1982
9. Поттов “Ermənistanın dirçəlişi” Paris: 1904

“Turizm və qonaqpərvərlik tədqiqatları” beynəlxalq jurnal, №1(6), s. 222-237, Bakı: ATMU, 2017 ISSN 2409-6032