Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonunda kənd məntəqələrinin tipoloji,

morfoloji və genetik quruluşunun turizm baxımından qiymətləndirilməsi

c.ü.f.d. Sadıqov M.O., e.i.Hüseynova T.M., k.e.i. Ayulduz Ö., BDU doktorant İ.B.Məmmədov

AMEA akad.H.Ə.Əliyev adina Coğrafiya İnstitutu            

                                                                                 AZ 143, Azerbaycan, Bakı ş, H.Cavid, 115 

                                                                                                               [email protected];

Xülasə

      Məqalədə məntəqələrin kompleks şəkildə tipoloji, morfoloji və genetik quruluşunun turizm baxımından ərazinin cəlb ediciliyi, regionda inkişaf etmiş və yüksək debetə malik termal-mineral bulaqların aktivliyi, yeraltı sərvətlərin zənginliyi, təbiətin füsünkar gözəlliyi, resurs potensialının zənginliyi baxımından qiymətləndirilməsi şərh olunur. Yenidənqurma və abadlıq dövründə turizmin inkişafı istiqamətində ərazilərin bərpasında yeni layihə və proqramların həyata keçirilməsinə diqqətin artması ön plana çəkilir. Bütün Qarabağ regionunda Azərbaycan ordusunun tam qələbəsindən (2020 – ci il noyabr) sonra dağılmış, yandırılmış kəndlər, sənaye mərkəzləri  meşə massivləri bərpa ediləcək, yenidənqurma və abadlıq işlərinin həyata keçiriləcəyi, müasir tipli sosial obyektlərlə yanaşı turizmin müxtəlif növləri üzrə inkişafı istiqamətində yeni yaşayış məntəqələri və onların çox sahəli infrasturkturalı obyektlərin salınması haqqında məlumatlar geniş yer alır.

Açar sözlər: Şərqi Zəngəzur, Qarabağ, tipoloji, morfoloji, genetik quruluşu, termal-mineral sular

Ключевые слова: Восточный Зангезур, Карабах, типологическая, морфологическая, генетическая структура, термально-минеральные воды

Key words: Eastern Zangezur, Karabakh, typological, morphological, genetic structure, thermal mineral waters

      Giriş.  Şərqi Zəngəzur iqtisadi - coğrafi rayonun tərkibinə Kəlbəcər, Laçın, Qubadlı, Zəngilan və Cəbrayıl inzibati rayonları daxildir. İqtisadi rayonunun ərazisi Qarabağ iqtisadi rayonundan fərqli olması baxımından onun relyefinin, iqlim, şəraitinin müxtəlifliyi təsərrüfatın geniş ərazi üzrə yığcamlığı ilə də nəzər diqqəti cəlb edir. Şübhəsiz ki, bu amillər kəndlərin funksional təsərrüfat tipinə və onların morfoloji-genetik quruluşuna da təsir edir. Ərazinin turizm baxımından dəyərləndirilməsi regionda inkişaf etmiş yüksək debetə malik termal-mineral bulaqların aktivliyi, yeraltı sərvətlərin zənginliyi, hər tərəfli təbiətin füsunkar gözəlliyi və gələcəkdə inkişaf yönümlü olması, resurs potensialının zənginliyi baxımından da daha valehedicidir.

        Bu  regionda relyefin nisbətən parçalanması, təsərrüfata yararlı torpaq (əkin) sahəsinin azlığı, havanın soyuq və şaxtalı keçməsi səbəbindən tarix boyu kənd məntəqələrinin salınması planı orta dağlıq, dağətəyi hissələrdə və yüksək dağlığın aşağı ərazilərində aparılmışdır. Bu baxımdan regionun kəndlərinin funksional tipləri və onların morfo-genetik quruluşunu Qarabağ iqtisadi rayonunun kəndlərinin davamı kimi götürmək olar [1]. Məntəqələrin xarici görünüş baxımından fərqliliyinə görə Kəlbəcərin Qılınclı və Zallar kəndlərinin ərazisi hər tərəfi dağlarla əhatələnmiş nisbətən yüksək massivlər arasında salınmışdır. Tikililər sistemsiz, bir mərtəbəli olub gilli - saman qarışıq çiy kərpicdən və nisbətən sement qarışıq xırda çaxraq və çay daşlarından inşa olunmuşdu [1]. Bu tip kəndlərin həyətyanı təsərrüfatları vardır ki, onların da sahələrinin sərhədboyu xırda çınqıl və çay daşlarından çəpər çəkilmişdir. Şübhəsiz ki, bu təsnifatı Zar, Şıraq, Bəzirxana, Məmmədsəfi, Keştək və s. haqqında demək olmaz. Kəlbəcərin yaşayış məntəqələri digərlərindən fərqli olduğu üçün onların morfoloji - genetik quruluşu da müxtəliflik təşkil edir. Məsələn, Zeyinli, Başlıbel, Çərəkdar, Şurtan və s. dərələrdə, bəzən dağətəyi ərazilərdə salınmışdır [8]. Regionun kəndlərinin tipologiyasını müxtəliflik baxımından 6 təsərrüfat tipli kəndlər çərçivəsində tədqiqata cəlb etmək məqsədə uyğundur (işğalda olmayan kəndlər). Təbii - coğrafi baxımdan Kəlbəcər, Laçın və Qubadlı sanki eynilik təşkil edir. Bu ərazilərdə sağlamlıq ocaqlarının və əyləncə guşələrinin potensial gücü ilə yanaşı, burada kompleks obyektlərin salınması birmənalı qarşılanmalıdır.

      İkinci Dünya müharibəsindən sonra (1945-1950) bütün sovetlər birliyində olduğu kimi Qarabağ regionunda da çox planlı və çox funksiyalı islahatlar, yenidənqurma işləri həyata keçirilməyə başladı.Yeni kəndlər, qəsəbələr və yeni şəhər statusu alanlar və s.  Baxmayaraq ki, regionun ərazisinin 80-85%-i dağlıqdır, bu baxımdan da kənd məntəqələri əsasən kənd təsərrüfatına yararsız torpaq sahələrində və relyefin münasib yerlərində salınmağa başladı.

     İqtisadi rayonunun kənd məntəqələri 500 - 2250 m yüksəkliklər arasında salınmışdır[12]. Bu ərazilərdə olan kənd məntəqələrini əhalinin təsərrüfat fəaliyyətindən asılı olaraq aşağıdakı funksional tiplərə ayırmaq olar:

1. Qarışıq heyvandarlıq və arıçılıq tipli kəndlər. Bura Laçın kəndini, Zerti, Dəmirçilər, Qaragöl və s. daxil etmək olar.
2. Heyvandarlıq, əsasən xırdabuynuzlu qoyun – keçi, atçılıq və arıçılıqla məşğul olan kəndlər, Zərqulu (Kəlbəcər), Novlu (Qubadlı) və s.
3. Taxılçılıq və tütünçülük tipli kəndlər; Malatkeşin, Məlikli (Zəngilan) və s.
4. Meşəçilik və meşə materialı tədarük edən kəndlər; Hacısamlı, Qarabəyli, Qaracanlı (Laçın), Eyvazlı (Qubadlı).
5. Termal - mineral su və nisbətən kurort - turizm təsərrüfatı ilə məşğul olan kəndlər. Bu tip kəndlərə Kəlbəcərin İstisu qəsəbəsi, İstibulaq, Qubadlının Bərgüşad çayının sol sahilləri, Laçının Həkəri çayının sağ və sol sahilləri ilə yanaşı Şam-Göyrüş meşəlik hissələrindəki Minkənd, Əhmədli məntəqələri də aid etmək olar [8]. Bu tip kəndlərə həmçinin Laçının yuxarı hissəsində Şəlvaçayın ətrafında və daha mənzərəli və turizm rekreasiya ehtiyatları baxımından inkişaf etmiş ərazilərində rast gəlmək olur [12]. Bu sadalanan coğrafi ərazilər turistlərin ölkədaxili yaxşı qarşılanmağı ilə yanaşı gələcəkdə bu kəndlərin bəzilərində kənd turizm növünün inkişafı diqqət mərkəzində olacaqdır. Yenidənqurma və abadlıq dövründə 2022-2030 turizmin inkişafı istiqamətində ərazilərin bərpasında yeni layihə və proqramların həyata keçirilməsinə diqqət daha da artacaqdır.
6. Şəhər və qəsəbələr ətrafında tərəvəzçilik, quşçuluqla məşğul olan kəndlər. Bu tip kəndlərə hər beş inzibati rayonun şəhər, qəsəbə və böyük məntəqələrin ətrafında da rast gəlinir. Əhalinin məşğulluq dərəcəsi və işlə təminatı baxımından onların iqtisadi yönümlüyünü nəzərə alaraq, morfoloji – genetik quruluşunu tədqiq edərkən aşağıdakı bölgüləri əsas götürdük [10].

Şəkil 1. Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonunun kəndləri və mineral su mənbələri

• İri və ən iri kənd məntəqələri əhalisinin sayı 5 min və yuxarı, özünün məhəlli planı ilə fərqlənən kəndlər. Bunlar çay, kanal ətrafında salınan kəndlər olub, xüsusi həyətyanı sahəyə malikdirlər. Bunların küçələri düz və kompakt tikililərə malikdir. Bu tip kəndlərə regionun düzənlik və dağətəyi ərazilərində və Zəngilanın Çinarlı meşə qoruğunun ətrafında rast gəlinir.

    Misal: Vənədli sxem (d) , Laçının Minkənd (G), Qubadlının Çərəklik- sxem   

    (ğ). Regionun bu kəndlərinin inkişaf dairəsi və turistləri cəlb etmə    

    dərəcəsi daha səmərəli olub qanunauyğunluq təşkil edir.

• Böyük və iri, nizam planlı küçələri olan dağətəyi və dağlıq hissənin 1500 m yuxarıda olan yaylalarında salınmış kəndlər. Bu tip kəndlər regionun magistral avtomobil yollarının və çay şəbəkələrinin ətrafında yerləşir. Burada yaylaqda salınmış kəndləri yerləşdirmək olar: misal üçün, regionun Yanşaq kəndinin yaylağında, Hacı Usub gədiyi (Sarıyer-Basarkeçər yolu üzərində), Zar yaylağı, Hacılabiş (Quru Selaf) yaylağında, Taxta-düz kəndi (elat çadır evləri). Qızılqaya yaylağında, Həşimin dərəsi, Tüklük yaylağı, Qatarqala yaylağı, Gölbinəsi, Qazax binə və s. Kəlbəcərin, Laçının və Zəngilanın bir sıra kəndləri sovet dövründə salınmışdır. Bunların nizam planlı küçələri, çoxda sıx olmayan tikililəri, iki mərtəbəli və zirzəmili evləri vardır. Belə kəndlər Qubadlıda – Dondarlı sxem (h), Laçında Ağbulaq və s., hansıki, əhalisi yığcam küçələr ətrafında məskunlaşmışdır. Bu məntəqələrin ətrafında yaşıl və kənd turizmini, alpinizm və kanyon turzim növlərini inkişaf etdirmək daha məqsədə uyğundur. Yuxarıda adları çəkilən yaylaq tipli kəndlərin çox sağlam abi-havası vardır. Bu kəndlərdə turizmin bir sıra növlərini inkişaf etdirmək məqsədyönlüdür. Məntəqələr 1750-3400 m hündürlükdə salınmışdır.   
• Böyük, nisbətən iri və orta ölçülü kəndlər. Bunlar sistemsiz planirovkaya malik küçələri və tikintilərinin müxtəlifliyi ilə fərqlənir. Evlər əsasən ikimərtəbəli olub, tikintidə yonma daş, çay daşları, kərpic və ağac materiallarından istifadə olunmuşdur. Qubadlının Zilanlı sxem (x) [11, 12].
• Böyük və orta ölçülü kəndlər. Evlər bir – birindən aralı, çoxda uzun olmayan çınqıl örtüklü və yardımçı dalanlarla kifayətlənir. Evlərin tikintisində sal daşlardan qırma çay daşlarından bəzən isə kubikdən istifadə olunmuşdur. Əsasən baş küçəyə müxtəlif ölçülü döngələr birləşir. Bunlar iki və birmərtəbəli olub, ərzaq məhsullarının saxlanılması üçün zirzəmi də vardır. Belə kəndlərə Qubadlıda Çərəli sxem (ğ), Zəngilanda Üdgün (e) göstərmək olar.
• İri və böyük ölçülü nizamsız planı olan, tikintiləri seyrək və dağınıq formaya malikdir. Bu kəndlərə çay, arx, dəryaça ətrafında rast gəlinir. Kəlbəcərdə - Oruclu sxem (g); Laçında – Malıbəyli (C) və s. Bu tip kəndlər çay, arx və əkin sahələri ətrafında salınmışdır. Əsasən Zəngilan, Qubadlı rayonlarının ərazilərində. Bunların küçələri dağlıq ərazilərin məntəqələrinə xas olan ensiz, nisbətən qıvrım və darısqaldır. Məntəqələr ətrafında üzüm – meyvə bağları vardır. Əsasən Kəlbəcərdə-Hacıkənd, Daşbulaq və s. məntəqələrində meyvə bağları, Qubadlının - Xanlıq, Çaytumas, Zəngilanın - Dəlləkli və Əmirxanlı ərazilərində isə üzüm bağları geniş yayılmışdır. Meşəçiliklə məşğul olan mütəxəssislərin fikrincə və iqtisadi cəhətdən böyük potensiala malik olan bu kənd qəsəbə ərazilərində turizmin: piyada, velosiped, atla və yürüşlə nəticələnən turizm növlərini inkişaf etdirmək olar [12].
• Orta və böyük ölçülü kəndlər: Region üzrə dağınıq, qeyri – bərabər şəkildə dağətəyi, təpəlik ərazilərin bağlı – bağçalı hissəsində salınmışdır. Bunlara – Kəlbəcər, Qanlıkənd sxem (B), Laçında Vəlibəyli (f), Qubadlıda Həkəri (f) və s. kəndləri misal göstərmək olar. Əfsuslar olsun ki, son 30 ildə bu kəndlər erməni təcavüzü nəticəsində dağıdılmış, lakin 2020 – ci ilin noyabr ayından sonra bu məntəqələrin yerində ağıllı kənd və qəsəbələrin salınması planlaşdırıldı. Layihələrə görə müasir kənd məntəqələrin ətrafında turizmin müalicə və sağlamlıq sektorlarının inkişaf etdirilməsi diqqətə gətirələcəkdir.
• Balaca və kiçik ölçülü kəndlər: Kəlbəcər – Yeni kənd, Zəngilanda Mirzəhəsənli, Yusiflər, Qubadlıda – Armudlu, Deşdahat, Hat, Cilfir, Qiyaslı və s. Eyni ilə bu kəndlərin yerində də yeni proyektlə kənd və qəsəbələr salınacağı planlaşdırılır.
• Xırda və kiçik ölçülü kəndlər: Laçında Mollalar sxem (e), Qubadlı (Tinli kəndi), Zəngilan – Seyidlər (x).
• Xırda, heç bir planı olmayan perspektivsiz kəndlər. Kəlbəcər – Məmməduşağı (ə), Zəngilan, Əmirxanlı, Qubadlı, Hərtiz, Laçın – Hüsülü.
• Cırtdan və bir – iki evdən ibarət kəndləri; Qubadlı – Göyər Abbas, Ləpəxeyranlı, Zəngilan Sarıqışlaq, Yuxarı Gəyəli, Qubadlı – Məzrə. Yeni müasir plana uyğun 8, 9, 10 ölçülü kəndlərdə də yenidənqurma və müasirlik baxımından abad qəsəbə və ağıllı kənd məntəqələri salınması nəzərdə tutulmuşdur.

Şəkil 2. Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonunda kənd yaşayış məntəqələrinin morfoloji və genetik quruluşu

     Bu regionun kəndlərinin tipoloji və morfo - genetik quruluşunun tədqiqində bu qənaətə gəldik ki, iqlimin sərt, relyefin parçalanma dərəcəsi ilə yanaşı kəndlərin ərazi üzrə yerləşməsi heç də birmənalı təsir göstərməyib. Eyni yüksəklikdə bir - iki evdən ibarət kəndlərlə yanaşı əhalisinin sayı 250 - 500 nəfər arasında fərqlənən kəndlərdə diqqəti cəlb edir.

     Şübhəsiz kəndlərin tipoloji xüsusiyyətlərinə və morfoloji təsnifatına da son 30 ildə erməni işğalı və müharibənin tör - töküntüləri az təsir etməmişdir.

      Bütün Qarabağ regionunda Azərbaycan ordusunun tam qələbəsindən (2020 - ci il noyabr) sonra dağılmış, yandırılmış kəndlər, meşə massivləri bərpa ediləcək, yenidənqurma və abadlıq işləri həyata keçiriləcəkdir. Yeni, müasir tipli sosial obyektlərlə yanaşı turizmin müxtəlif növləri üzrə əsasən müalicə və sağlamlıq inkişafı istiqamətində yeni yaşayış məntəqələri və onların çox sahəli infrasturkturalı obyektləri salınacaqdır [10].

                                              Ədəbiyyat

1. M. Təhməzov, Kəlbəcər, Ensiklopedik məlumatlar. Bakı - 2013
2. М. А. Кашкай - Геолого верховьев р. « Тертер курортный район Истису» изд. Академия Наук Азербайджана. Г. Баку, 1955
3. С. Г. Рустамов, Р. М. Кашкай «Водные ресурсы Азерб. ССР». Баку, изд. Элм, 1982 г.
4. O. Sadıqov, C.M. Novruzov. “Naxçıvan MR - da turizmin inkişafına təsir edən təbiət abidələri və mineral-termal suların rolu” Azərbaycan Arxeologiyası və Etnoqrafiyası. Jurnal, № 1, Bakı, 2017.
5. O. Sadıqov, “ Abşeron turizm bölgəsində mineral və termal suların öyrənilməsinin tarixi-coğrafi aspektləri”. Respublika elmi-praktik konfransının materialları. Bakı, 2019.
6. Тагиев И. И., Ибрагимова И. М., Бабаев А. М. Ресурсы минеральных и термальных вод Азербайджана. Баку: Чашыоглу, 2001, 166 с.
7. Бабаев А. М. Минеральные воды горночатых областей Азербайджана. Баку: Чашыоглу, 2000, 383 с.
8. O. Sadıqov, Ş. M. Əliyev “Qarabağ iqtisadi rayonunda kənd yaşayış məntəqələrinin funksional tipləri və onların morfoloji - genetik quruluşu”. Yer və İnsan elmi nəzəri jurnalı, № 1, Bakı, 2022
9. İ. Mahmudov “Azərbaycanın mineral xammal sərvətləri və ətraf mühit”. Bakı, 2000
10. “Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial – iqtisadi inkişafı. Dövlət proqramı (2014 - 2018), ARDSK- materialları” Bakı, 2016
11. Azərbaycan Respublikasınən Coğrafiyası. I cild Fiziki Coğrafiya. Bakı, 2014
12. Azərbaycan Respublikası Ümumi coğrafi məlumat xəritəsi. Bakı, 2012.

Типология сельских поселений Восточно-Зангезурского экономического района, оценка морфологической и генетической структуры в условиях туризма

Садыков М.О., Гусейнова Т.М., Аюлдуз О. И.Б.Мамедов

Резюме

НАНА, Институт Географии им. акад. Г.А.Алиева 

       В статье комментируется оценка района с точки зрения туризма с точки зрения активности высокоразвитых термально-минеральных источников в регионе, богатства подземных ресурсов, всесторонней красоты природы и богатства ресурсного потенциала на перспективу. В период реконструкции и благоустройства все большее внимание уделялось реализации новых проектов и программ по восстановлению территорий для развития туризма. После полной победы азербайджанской армии во всем карабахском регионе (ноябрь 2020 г.) будут восстановлены разрушенные, сожженные села, леса, проведены работы по реконструкции и благоустройству, наряду с современными социальными объектами будут построены новые населенные пункты и их диверсификация. Имеется много информации о строительстве объектов инфраструктуры.

Typology of rural settlements of the East Zangezur economic region, assessment of the morphological and genetic structure in terms of tourism

Sadygov M.O., Huseynova T.M., Ayulduz O. I.B.Mamedov

Summary

ANAS, Institute of Geography named after acad. H.A.Aliyeva 

         The article comments on the assessment of the area from the point of view of tourism in terms of the activity of highly developed thermal and mineral springs in the region, the wealth of underground resources, the comprehensive beauty of nature and the wealth of resource potential in the future. development. During the period of reconstruction and improvement, more and more attention was paid to the implementation of new projects and programs for the restoration of territories for the development of tourism. After the complete victory of the Azerbaijani army in the entire Karabakh region (November 2020), destroyed, burned villages, forests will be restored, reconstruction and improvement work will be carried out, along with modern social facilities, new settlements will be built and their diversification. There is a lot of information about the construction of infrastructure facilities.

“Xəzəryanı ölkələrdə multikultural dəyərlər və turizmin inkişaf problemləri” mövzusunda beynəlxalq elmi konfransın materialları, s.127-132, 27 May, 2022-ci il,

Bakı: Azərbaycan Respublikasının Dövlət Turizm Agentliyi, Azərbaycan Turizm və Menecement Universiteti