Həqiqətən müasir Azərbaycan Respublikası hazırda dünyanın coğrafiyası sistemində mühüm yer  tutur  və  tarixən  məskunlaşmış   bir məmləkət kimi çoxillik tarixi-coğrafi  təkamül  dinamikası ilə xarakterizə olunur. Azərbaycanın çoxillik  coğrafi  təkamülü və paleocoğrafi inkişaf  tendensiyasının təhlili göstərir ki, onun çoxəsrlik coğrafiyası bir məmləkət kimi Qafqazın nəhəng su arteriyalarından  sayılan Kür-Araz çayları arasında  formalaşmışdır. İndi də özünün müstəqil, daimi milli-demokratik inkişaf meyillərini qoruyub saxlamışdır. Doğma yurdumuz coğrafi  mövqeyinə  görə olduqca əlverişli şəraitdə yerləşmişdir. Bu da mühüm  şərt kimi qitələrarası  siyasi-iqtisadi  ticarət  əlaqələrini  qat-qat artırmışdır. Eyni zamanda  belə vəziyyət tarixi, milli-mədəni dəyərlərinin coğrafiyasını daha da genişləndirmişdir. Bundan başqa, yurdumuzun  ayrılmaz  hissələri  olan qədim Qarabağ, Bərdə, Gəncə, Şuşa, Bakı, Qəbələ, Şamaxı və s. kimi qədim  mədəniyyət  mərkəzlərinin  dünya ictimaiyyətinə təbliğinə çox böyük kömək etmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, qədim mədəniyyətə malik xalqımız doğrudan da dünya şöhrətli  məşhur sənətkarlar  və  görkəmli  nailiyyətlər qazanmış alimlər də yetişdirmişdir. Onlar astronomiya, tarix, ədəbiyyat, incəsənət və s. sahələrdə dünya elminin inkişafına yeni fikir və ideyalarla  təkan vermiş, ensklopedik  biliyə malik  dahilərlə bərabər  dünya coğrafiya elminin inkişaf təkamülündə görkəmli rol oynamış klassik coğrafiyaşünaslar və səyyahlar da yetişdirmişdir.

       Xalqımızın tarixi-coğrafi  səlnaməsində yetişdirdiyi klassik səyyah və coğrafiyaşünaslardan IX əsrdə yaşamış Əl-Bərdai, Abuəziz Bərdai, Ömər Ərdəbili, Əbdül Qasım  ibn Hayqal  və s.  adlarını  iftixarla çəkmək olar. Coğrafi səlnamələr göstərir ki,  klassik  coğrafiyaçı  Əbdül Qasım Hayqal Azərbaycanın ilk tarixi xəritəsini işləmişdir. Eyni zamanda X əsrdə Azərbaycanın dövlət kimi sərhədləri, ərazisi, təbiəti və təsərrüfatı haqqında verilmiş məlumatlar Azərbaycanın tarixi-coğrafi təkamül  ardıcıllığının izlənilməsində olduqca vacib şərtdir. XIX əsrin dünya şöhrətli tarixçi-coğrafiyaçısı Abbasqulu Ağa Bakıxanov, İsmayılbəy  Qutqaşınlı, Əli Şirvani,  o cümlədən XVIII-XIX əsrlərdə yaşamış məhşur səyyah coğrafiyaşünas Hacı Zeynalabdin Şirvani haqqında tanınmış klassiklərdən biri kimi Nurəddin Kərəmovun əsərlərində geniş məlumatlar verilir.          

Nurəddin Kərəmov 1911-ci ildə qədim Şamaxı əyalətində doğulmuşdur. Ali təhsilini  indiki Bakı Dövlət Universitetində almışdır. 1948-ci ildə namizədlik, 1967-ci ildə doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. Uzun müddət (1948-1952-ci illər) Bakı Dövlət Universitetində çalışmışdır. Həmin illərdə universitetdə “Fiziki coğrafiya” kafedrasının müdiri, sonrakı illərdə həmin  kafedranın  dosenti və professoru  vəzifələrində  çalışmışdır. 1965-1975-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Pedoqoji Universitetinin “Fiziki coğrafiya” kafedrasının müdiri, 1975-ci ildən ömrünün sonuna qədər həmin kafedranın professoru vəzifəsində işləmişdir. N.K.Kərəmovun çoxillik və çoxsahəli elmi fəaliyyətinin tədqiqat istiqaməti əsasən fiziki coğrafiya, landşaftşünaslıq elminin müasir problemlərinin həlli ilə bağlı olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, N.K.Kərəmov ümumilikdə Azərbaycanın, o cümlədən Qafqazın landşaft komplekslərinin  ilk tədqiqatçısı  olmuşdur.  Bu problemlərin həllinə dair onun 100-dən çox elmi-tədqiqat işləri və əsərləri nəşr edilmişdir. Görkəmli coğrafiyaçı-alim  N.K.Kərəmovun  çoxillik elmi tədqiqat  fəaliyyəti dövlətimiz tərəfindən yüksək  qiymətləndirilmişdi. O, əməkdar elm xadimi kimi fəxri şərəfə layiq görülmüşdür. Bundan başqa, N.K.Kərəmov Azərbaycanın, xüsusilə  klassik coğrafiyaçı-səyyahlarının ömür coğrafiyasının tarixləşməsində, yeni coğrafi ideya və fikirlərinin  klassik dünya coğrafiyaçıları  arasında tanınmasında mühüm rol oynamışdır. Onun əsərlərində  həmçinin dünya coğrafiyasının öyrənilməsində Azərbaycan alimlərinin rolu geniş formada işıqlandırılmışdır.  Xüsusilə XIX əsrin birinci yarısında  yaşamış azərbaycanlı məşhur səyyah və  coğrafiyaçı  Hacı Zeynalabdin Şirvaninin ömür coğrafiyasının araşdırılmasında və dünya coğrafiyasının öyrənilməsində N.Kərəmovun xidmətləri böyükdür.

      Öz dövrünün görkəmli ziyalısı  olmuş  Zeynalabdin Şirvaninin tərcümeyi halı hələ öz sağlığında müasirləri tərəfindən yazılmışdır. Lakin onun ən geniş və düzgün tərcümeyi halı öz qələmi ilə yazılmış “Bustanus-Səyahə”, “Riyazüs-səyahət” və “Kəşfül-Maarif” əsərlərində verilmişdir.

     Hacı Zeynalabdin Şirvani 1780-ci ildə Azərbaycanın ən qədim mədəniyyət mərkəzi olan Şamaxı şəhərində tanınmış ruhani ailəsində anadan olmuşdur.  N.K.Kərəmovun  dünya  ensklopediyasına  düşmüş çox qiymətli coğrafi kəşflərə  dair yazdığı “Qırx il səyahətdə” kitabı  bilavasitə  Zeynalabdin Şirvaninin dünya səyahətinə həsr olunmuşdur. Şirvani özünün  yaradıcılığında həmişə  təbiət elmlərinə, xüsusilə coğrafiya elmini öyrənməyə çox həvəs göstərmişdir. Dərin və səmərəli mülahizələri  onda dünyanın coğrafiyasını dərk etmək, gəzmək, müxtəlif xalqlarla görüşmək, onların adət və ənənələrini, mədəniyyət və tarixlərini öyrənmək həvəsi oyatmışdır. Ona görə müəyyən müddət Bağdadda qaldıqdan sonra hələ on yaşı olmamış çoxdankı arzusu olan coğrafi səyahətə başlayır. Bu başlanğıcdan sonra insanları  lərzəyə gətirən okean və dənizlərdən, susuz  səhralardan, sıx tropik meşələrdən keçərək 60 min kilometrdən artıq yol keçmiş və bunun üçün  təxminən 40 il zaman sərf etmişdir. Yəni səyyah  dünyanı yarıya bölən ekvator  xəttindən 1,5 dəfə çox yol qət etmişdir.

      Əlbəttə bu, böyük H.Şirvaninin ömür  coğrafiyasının  tarixləşmiş səlnaməsidir.  Professor N.K.Kərəmovun tarixi-coğrafi təhlilinə əsaslanaraq qeyd etmək lazımdır ki, H.Zeynalabdin  Şirvaninin dünya coğrafiyasının  tarixləşməsində və klassikləşməsində əsas təkan kimi çoxillik səyahətinin ilk səfər-marşrutunun  başlanğıcı  Bağdad  şəhəri  olmuşdur. Sonrakı mərhələdə səyahət marşrutu İraqi-Əcəm, Gilan, Talış-Muğan, Şirvan, İran, Azərbaycan, Xorasan, Herat, Kabil, Pakistan, Hindistan, Banqladeş, Siam (Tailand) diyarlarından keçmişdir. Zeynalabdin Şirvani bunlarla yanaşı Hind və Sakit okeanları haqqında, eyni zamanda üç min adadan ibarət İndoneziya ölkəsinin  coğrafiyası barədə  əsaslı məlumatlar toplamışdır. Yəni Uzaq Şərq dünyasının nəhənglərindən sayılan İndoneziya məmləkətinin coğrafiyasının ilk tədqiqatçılarından biri olmuşdur. Bunun müqabilində böyük tədqiqatçının adı əbədiləşdirilmiş və onun adına kitabxana-muzey təsis olunmuşdur. Ümumiyyətlə, dünya coğrafiyasının öyrənilməsində əhəmiyyəti olan 40 illik səyahətləri  dörd  marşrut  daxilində  tamamlamışdır. H.Z.Şirvaninin 2-ci səyahət marşrutu  Şiraz (fars əyaləti) şəhərindən  başlayır. Sonra Hörmüz boğazı, Həbəşistan, Sudan, Ciddə, Məkkə, Mədinə, Nil, Qahirə və Sinay yarımadası, Liviya, Suriya, İraq əyalətinə kimi davam edir.

      Üçüncü marşrutu Bağdad  şəhərindan başlayır, Atlantik okean sahillərinə qədər gəlib çatır. Beləliklə, H.Z. Şirvani Uzaq Şərq coğrafiyası ilə Avropa coğrafiyası arasındakı coğrafi  təkamül dinamikası, coğrafi mədəniyyət haqqında ilk dəfə  maraqlı tarixi məlumat silsiləsi hazırlayır. Özlüyündə bu coğrafi məlumatlar materiklər və qitələr coğrafiyası haqqında elmi biliklərin  formalaşması  istiqamətində mühüm addımlar kimi nəzərə alınmalıdır. Çünki dünya coğrafiyasının, onun  tərkib hissəsi kimi  materiklərin və qitələrin coğrafiyasının formalaşmasına dair məşhur Vegenerin nəzəriyyəsində bu prinsiplər nəzərə alınmışdır. Göstərdiyimiz dörd  səyahətindən başqa H.Z.Şirvani  Azərbaycan və İran daxilində də müəyyən  lokal səyahət  etmişdir. Lakin  bu səyahətlərin  bir  hissəsi əslində məcburi xarakter daşımışdır. Çünki, o vaxtlar  bu mahir insanın mütərəqqi  fikirlərini sevmirdilər. Ona görə Şirvani müəyyən müddətdən sonra fars dünyasında  yaşayış məkanını dəyişməyə məcbur olmuşdur. Professor  N.K.Kərəmov hər şeydən əvvəl klassik Azərbaycan  səyahətçisini dünya coğrafiyasında təbliğ etmiş, onu tanıtmışdır. Məsələn, Azərbaycanın digər tanınmış  tarixçi-coğrafiyaşünası  A.A.Bakıxanov  Şirvani  haqqında  yazır: “ O, bir müddət Gilan, Şirvan, Muğan və Azərbaycanda olmuşdur. Eyni zamanda Yaxın Şərq dünyasının məşhur alimlərinin, görkəmli şəxslərinin təbliğatçısı olmuşdur”. Onun ən məşhur əsəri olan “Riyazüs-səyahə”-nin birinci hissəsinin üzünü  köçürməyi  Quba  şəhərində yaşayan  Məhəmmədtağı  ibn-Məhəmmədqasım adlı bir nəfərə tapşırmışdır. Bu barədə   tanınmış  tədqiqatçı  A.Quliyevin fikri olduqca maraqlıdır. O göstərir ki, H.Z. Şirvanin böyük mədəniyyət mərkəzi olan Rusiyada  tanınmasında məşhur tarixçi A.A.Bakıxanovun böyük xidmətləri olmuşdur. O cümlədən, Şirvanini rus mədəniyyəti tarixində tanıtdıran məşhur rus şərqşünası N.B.Xanıkovun fikirləri də olduqca diqqətə layiqdir. Çünki, Xanıkov H.Z.Şirvaninin  müasiri olmuşdur. Ona görə ilk dəfə Şirvanini  istər Rusiyaya və   Avropaya tanıtdıran Xanıkov olmuşdur. N.Xanıkov  ilk dəfə Şirvani və  onun klassik coğrafiyaçı səyyah kimi fikirləri haqqında qeydlərini Qərb dünyasında  fransız dilində işləmişdir. N.B.Xanıkov H.Z. Şirvani haqqında yazır: “Onun yazıları, klassik coğrafi fikirləri dünya şərqşünasları tərəfindən yüksək  qiymətləndirilir və öyrənilir”. Şirvaninin  səyahətlər  proqramı xalqımızın mədəni əlaqəsi tarixinin qızıl səhifələrini təşkil etmişdir.  Əlbəttə  bunların hamısı və klassik  səyahətçinin dünya səyyahlar   sırasında yer  almasına səbəb olmuşdur. Bunların səbəbi görkəmli coğrafiyaçı N.Kərəmovun elmi informasiyasının daha dərin və məzmunlu olmasıdır. H.Z.Şirvani hindli hakimdən razılıq edərkən əsl dünya insanlığına xas olan şərqin görkəmli mütəffəkir və  şairi Sədinin sözlərilə yazır ki, “Dünyada qızıldan saray qoyub getməkdənsə, yaxşı ad qoyub getmək daha vacibdir”. Bu sözlərin əsl mahiyyəti eyni zamanda professor N.Kərəmovun Şirvani haqqında çox mənalı, yetkin məzmunlu səlnaməsinin təhlilinə də şamil olunur. Səyahəti ərəfəsində Şirvani Tehranda olarkən Fətəli şah onu iki dəfə yanına çağırtdırır.  Şah  ona  sarayda qalmağı təklif edir. Lakin Şirvani bu təklifi çox nəzakətlə rədd edir. Görünür bu şahlıq və ədalətsizlik hökmranlığı üsul-idarəçilik  sistemi səyyahı o qədər də qane etməmişdir.

      Məzmunlu və dünyəvi tarixi-coğrafi səlnaməsi ilə fərqlənən H.Z. Şirvani  birinci növbədə doğma Azərbaycanı, xüsusilə Şamaxını görməyə tələsirdi. Çünki onu çox kiçik yaşında  (4yaşında) Şamaxıdan aparmışdılar. Nəhayət 1796-cı ildə Astara çayından  keçib Talış dağlarının şərq yamacları boyunca Lənkərana daxil olur. Talışın gözəl və sıx meşələrinin  mənzərəsinə heyran olur. Eyni zamanda Talış dağlarındakı müasir  landşaftın təsnifatnın  strukturunda müşahidə olunan azonallıq haqqında (inversiya) qeyri-zonallıq ilk elmi fikir söyləmişdir. Sonradan həmin elmi ideya həqiqətən elmi cəhətdən “azonallıq” nəzəriyyəsi kimi əsaslandırılmışdır. Olduqca maraqlıdır ki, səyyah  Lənkərandan Şamaxı bazarına çatmaq üçün düyü və başqa mallar aparan karvanı ilə yola düşür. Yol boyu səyyah  qədim Muğanın, Şirvanın, Araz çayı və s. yaşayış məntəqələrinin coğrafiyası haqqında çox maraqlı tarixi-coğrafi məlumatlar toplayır. Hələ o vaxtlar Muğanın məşhur vilayət olması, dünyanın qədim şəhərlərindən  birinin burada olmasını qeyd etmişdir. Muğan bölgəsində yerləşən qədim Beyləqan şəhərinin 1221-ci illərdə Monqol xanı Çingizin sərgərdələrinin qoşunlarına ciddi müqavimət göstərməsi həqiqətən Azərbaycanın,  o cümlədən, Muğanın müasir tarixi coğrafiyası, onun formalaşma dinamikası haqqında mühüm məlumatlar olduqca gərəklidir. H.Z.Şirvani göstərir ki, Şamaxı nəinki Azərbaycanın və bütünlüklə Qafqazın ən qədim və tanınmış şəhərlərindən biridir. Şəhər eramızdan əvvəl  III əsrdə salınmış və eramızın VII-VIII əsrlərində dağılmışdır. Eramızın II əsrində yaşamış məşhur klassik coğrafiyaşünas Klavdi Ptolomey qədim Albaniyanın şəhərləri sırasında Mamexeya  və yaxud Kamaxeya şəhərlərinin də adlarını çəkir. Ümumiyyətlə H.Z.Şirvaninin qədim dünya coğrafiyasının öyrənilməsində, onun xəritələşməsində çox böyük tarixi məlumatları və xidmətləri olmuşdur. Çünki, müasir Yer kürəsinin coğrafi xüsusiyyətlərinin öyrənilməsində H.Z.Şirvani kimi klassiklərin real fikir və ideyaları əsas götürülmüşdür. Yəni müasir dünya coğrafiyasının təhlilində, mövcud dövlətin əhalisi, məşğuliyyəti, mədəniyyəti haqqında məlumatlar sonrakı  tədqiqatlarda  yeniləşmiş və dəqiqləşdirilmişdir. Çünki H.Z.Şirvaninin çoxtərəfli səyahət marşrutları Hindistan, Pakistan, Banqladeş, Hind okeanı, Şri-Lanka, Şərqi Türküstan , Turan və Afrika  ölkələrini əhatə etmişdir.   İlk dəfə olaraq H.Z.Şirvani Yer kürəsinin iqlim qurşaqları haqqındakı coğrafi təsnifat sistemi vermiş, müasir dünya iqliminin təsnifatının zonallıq prinsipinin formalaşma qanunauyğunluğunun əsasını qoymuşdur. O, dünyanı ilk dəfə 7  iqlim qurşağına bölmüşdür. Sonradan məşhur iqlimşünas və dünya iqliminin təsnifat coğrafiyasının banisi rusiya alimi  B.Alısovun sayəsində 11 iqlim qurşağı ideyası formalaşdı. Beləliklə, professor Nurəddin Kərəmovun Azərbaycanın klassik coğrafiyaçı  səyyahı Hacı Zeynalabdin Şirvaninin çoxillik yaradıcılıq səlnaməsinin, xüsusilə Yer kürəsinin coğrafiyasının formalaşması qanunauyğunluğuna həsr etdiyi  fundamental əsərləri bilavasitə Azərbaycan elminin, azərbaycanlı elmi klassiklərinin təbliğidır. Şirvani özünün təkcə coğrafiyaçı  kimi yox,  eyni zamanda tarixçi, etnoqraf, filosof, ədib və şair kimi dünya elmi ictimaiyyətində tanınmasında professor N.Kərəmovun xidmətləri danılmazdır.

      Onun H.Z.Şirvaninin həyatı və çoxillik elmi yaradıcılığına həsr olunmuş  kitabları və elmi əsərləri keçmiş sovet məkanında, eyni zamanda doğma Azərbaycan məmləkətində dəfələrlə nəşr olunmuş, yayılmış və tanınmışdır.

      N.Kərəmov əsas elmi tədqiqatları Azərbaycanın (Böyük Qafqazın) landşaftlarına, fiziki coğrafiyasına və Azərbaycanın klassik  səyyah və coğrafiyaşünaslarına (Hacı Zeynalabdin Şirvani, Əbdül Rəşid Bakuvi, Abbasqulu ağa Bakıxanov s.) həsr edilmişdir. Onun coğrafiyaçı  kadrların  hazırlanmasında  əvəzsiz xidmətləri olmuşdur. N.Kərəmov ali məktəblər üçün “Azərbaycan SSR-in fiziki coğrafiyası” (B., 1959) dərsliyinin tərtibçilərindən biri olmuşdur.

      O, bütün  yaradıcılıq  fəaliyyətini  coğrafiya elmi  tarixinin  öyrənilməsinə həsr  etmişdir. Çünki alim  düşünürdü ki, elmin keçmişinin öyrənilməsi onun gələcək inkişafı və problemlərin həlli  üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Keçmişimizin elmi axtarışlarını, nöqsanlarını və əldə etdikləri nailiyyətlərini bilmədən elmin müasir  perspektivlərini  və problemlərini  müəyyən etmək qeyri-mümkündür. Həqiqətən tarixi araşdırmalar elmi gələcəyin  proqnozlaşdırma yollarından  biridir. Müstəqil elm kimi formalaşmış  müasir Azərbaycanın coğrafiyası elmi mürəkkəb inteqrasiya və mürəkkəb  differensasiya mərhələləri keçmişdir.  Ona görə elmin tarixinin öyrənilməsi gələcək inkişaf yollarının işıqlandırılmasına xidmət edir.

Respublika qəzeti

7 iyun 2022-ci il

Z.Eminov,

AMEA akad.H.Əliyev adına

Coğrafiya İnstitutunun direktoru, c.e.doktoru,

H.Haqverdiyev,

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına

Coğrafiya İnstitutu Coğrafi fikir tarixi

şöbəsinin müdiri, c.ü.f.d.