AKADEMİK HƏSƏN ƏLİYEV ADINA COĞRAFİYA İNSTİTUTU

21 Noyabr 2024, Cümə axşamı

ANA SƏHİFƏ→Qarabağ regionunda tarixi-mədəni abidələr və təsviri sənət inciləri

Qarabağ regionu nəinki Azərbaycanın, həmçinin dünya ölkələrinin bir çox bölgələrindən fərqli olaraq daha qədim tarixə malik olmasını sübuta yetirən bir ərazidir. Məhz, Qarabağ bölgəsi özünün tarixi, maddi-mədəniyyət abidələri, zəngin ədəbiyyatı, incəsənəti və musiqi mədəniyyəti ilə şöhrət qazanmışdır. Qarabağın bədii təfəkkür və yaradıcılığına bölgənin rəngarəng təbiəti ilə yanaşı təbii sərvətlərinin zənginliyi də böyük təsir göstərmişdir.

Qarabağlıların zəngin yaradıcılıq seçimində ən mühüm yerlərdən biri onun həyat və məişəti, gündəlik güzəranı ilə bağlı olan xalq sənəti tutur. Təbiidir ki, qarabağlıların məişət xüsusiyyətləri, estetik zövqü, bir sözlə, milli, mənəvi dəyərləri bu sənət növündə özünü xüsusilə parlaq şəkildə büruzə verməsi qeyd etdiklərimizi bir daha təsdiqləmiş olur. Bu gün dünyanın ən zəngin muzeylərində Qarabağ xalq sənətkarlığının timsalında Azərbaycan xalq sənətkarlığının bir çox nümunələri ilə rastlaşmaq olur. Londonun Viktoriya və Albert, Parisin Luvr, Vaşinqtonun Metropoliten, Vyananın, Romanın, Berlinin, İstanbulun, Tehranın, Qahirənin zəngin muzey kolleksiyalarına baxarkən orada Qarabağ ustalarının bacarıqlı əlləri ilə yaradılmış sənət nümunələrini görmək olar. Bu baxımdan qa-rabağlıların əməyi sayəsində yaranmış bölgənin heyat və məişətində geniş istifadə edilən Qarabağ el sənətinin böyük və zəngin bir tarixinin şahidi oluruq.

Qarabağ ərazisində arxeloji qazıntılar nəticəsində tapılmış qab-qacaq, silah və qadın bəzək nümunələri tək bir tarixi fakt kimi deyil, həm də onu yaman sənətkarın ustalıq bacarığından xəbər verən qiymətli mənbədir.

Şəkil 1.Azıx mağarası

Metaldan düzəldilmiş sənət nümunələri içərisində elələri vardır ki, onların üzərində olan bəzək və təsvirlərlə biz o dövrdəki insanların adət-ənənələri, dini görüşləri və hətta geyimləri ilə yaxından tanış olma iqtidarına malik oluruq. Beləliklə, xalq yaradıcılığının tarixi, etnoqrafik və bədii xüsusiyyətləri öz əksini geyimlərdə də tapır. Bu xüsusiyyət həm müəyyən formalı geyim və onun bəzəklərində və həm də bədii tikmə, toxuma və toxuculuqda özünü büruzə verir. Qarabağda qadınlar üçün baş örtüyü və milli üst geyimlərinin toxunması və tikilməsi prosesinə orta əsrlərdən başlanılmışdır.

Şəkil 2.Pəriçınqıl və Dəlidağ qayaüstü təsvirləri

Arxeloji qazıntılar vasitəsilə külli miqdarda qədim maddi mədəniyyət nümunələrinin aşkar edilməsi Qarabağın maddi və mənəvi mədəniyyət tarixini daha dərindən öyrənməyə imkan vermişdir (şəkil 1).

Şəkil 3. Hacıkənd xalçası (Kəlbəcər rayonu)

Təsadüfü deyil ki, qədim və zəngin tarixə malik Azərbaycan xalqına məxsus olan bu bölgə dünyanın bir sıra alimləri tərəfindən maraqla qəbul edildiyi kimi, eyni zamanda bu ulu diyarın tarixinə saxta yollarla sahib çıxmaq istəyən avantürüstlərin də diqqətindən yayınmamışdır. Qarabağdan aşkar edilmiş hər bir arxeloji qazıntı materialları, başqa sözlə maddi mədəniyyət nümunəsi olan irili-xırdalı bütün əşyalar - tikinti materialları, məişət əşyaları, süfrə qab-qacaqları, bəzək əşyaları hər biri həm özünün istehsal olunması baxımından, həm də onlann üzərindəki müxtəlif qliptik, teoreftik təsvirlərin, naxışların həkk olunması baxımından qarabağlıların həyatında özünə yer tapan qədim mədəniyyətin xarakterik cəhətlərinin səviyyəsi və inkişaf xüsusiyyətlərinin təcəssümü kimi dəyərləndirmək olar (şəkil 2).

Misdən, gümüşdən, tuncdan, qızıldan düzəldilmiş ev avadanlığının və zinət əşyalarının üzərinə həkk olunmuş müxtəlif rəsmlər Qarabağda hələ qədim zamanlarda təsviri sənətin mövcud olduğundan xəbər verir.

Müxtəlif dövrlərdə Azərbaycanın Qarabağ xalçaçılıq məktəbində toxunulmuş kilim və xalçalar bu günədək öz gözəlliyi ilə insanları valeh edir (şəkil 3).

Onların bir çoxu dünyanın məşhur muzeylərində mühafizə olunur. Belə kilim və xalçalardan Kəlbəcərin Hacıkənd kəndinin istehsal etdikləri məhsulları qeyd etmək olar. Zəngin mədəni irsə malik olan Qarabağ regionu musiqi, muğam diyarı kimi də məşhurdur. Azərbaycan musiqi mədəniyyəti xəzinəsini öz nadir inciləri ilə zənginləşdirən Qarabağ musiqisinin çoxəsrlik tarixi vardır. Qarabağ musiqi sənətinə muğamlar, xalq mahnıları, rəqslər, aşıq yaradıcılığı da özünəməxsus yer tutur. Təsadüfü deyildir ki, Qarabağ milli musiqisinin təməl daşını və bünövrəsini muğamlar təşkil edir. Qarabağlıların ədəbiyyat nümayəndələrinin yaratdıqları ədəbi və bədii əsərlər Azərbaycan mədəniyyəti xəzinəsində özünəməxsus yer tutur. Qarabağda teatr sənətinin kökləri xalqın fəaliyyəti, məişəti, şənlik və toy mərasimləri həmçinin, insanların dünyagörüşü ilə bağlıdır. Mərasim, ayin və oyunlardakı tamaşa elementləri müstəqil xalq teatrının yaranmasında mühüm rol oynamışdır. Qarabağ xalq teatrı realist özəllik daşımış və əməkçi təbəqələrlə bağlı olmuşdur. Xalq teatrının repertuarını müəyyən etik məzmunlu kiçik və orta ölçülü tamaşalar təşkil etmişdir.

Qarabağ professional teatrının təşəkkülündə xalq teatrı əhəmiyyətli rol oynamışdır.Bunun sayəsində XIX əsrdən başlayaraq əvvəl Şuşada sonra Ağdamda professional teatr yaranmış və çox səmərəli fəaliyyət göstərmişdir. Qarabağın zəngin dəmir filizi yataqları qədim zamanlardan başlayaraq yerli xammal əsasında dəmirçilik sənətinin meydana gəlməsində mühüm rol oynamışdır. Bunların əsasında köhlən Qarabağ atlarının nallanması əsas yer tutur. Dulusçuluq isə Qarabağda sənətkarlıq istehsalının ən qədim sahələrindən olub bu günə qədər öz əhəmiyyətini saxlamışdır. Mütəxəsislər sənətin bu sahəsinin meydana gəlməsini neolit dövrünə aid edirlər. Qarabağ mətbəxi özünün Qarabağ kətəsi, Bərdə nanı kimi spesifik xörəkləri ilə fərqlənməklə Azərbaycan kulinariyasının əsas hissəsini təşkil etmişdir.

Ərazidə aparılmış arxeloji qazıntıların nəticələri göstərmişdir ki, Qarabağda yaşamış (Azıx mağarasında) qədim insanlar tarix boyu şərəfli yaradıcılıq yolu keçərək çoxsaylı mədəniyyət əsərləri yaratmışlar və onlardan biri də me-marlıqdır (şəkil 4).

Öz köklərilə ta qədim dövrlərə gedib çıxan Qarabağ təsvir i sənət ənənələri özündə neçə-neçə nəsillərin bədii təcrübəsini yığıb saxlamışdır.

Şəkil 4. Şuşa qalası

Şəkil 5. Xudavəng monastrı (Qədim Alban məbədi, ll-VI-VIII əsrlər)

ABİDƏLƏRİMİZ

Buraya Kəlbəcər, Ağdam, Laçın rayonlarındakı Pəriçınqıl, Dəlidağ (hər ikisi Kəlbəcər ərazisində) qayaüstü təsvirləri və s. qeyd etmək olar. Zəngin bəzəyə malik əmək alətləri və məişət əşyaları, öz gözəlliyi və rəngarəngliyi ilə nadir olan xalçaçılıq sənəti, Hacıkənd ünvanlı milli xalça və kilim, zərgərlik əşyaları və s. daxildir.

Həmçinin öz nəfisliyi və zərifliyi ilə seçilən memarlıq abidələrini Vəng kəndi, Xudavəng (qədim Alban məbədi II-VI-XIII əsrlər), məscidləri, məqbərələri, sarayları, Alban kilsələri, məbədləri və kaşı naxışlarını da xatırlamamaq mümkün deyil (şəkil 5).

Bütün bunlar Azərbaycan xalqının bədii mədəniyyətinin özünəməxsus "genefond"unu yaratmış, onun zəngin irsini təşkil etmişdir. Həmin irs XIX əsrin ortalarından yeni tendensiyalarla daha da genişləndirilmişdir. Bu dövrün əsas nümayəndələri kimi istedadlı fırça ustaları Mir Mövsüm Nəvvab, şair və rəssam Xurşudbanu Natəvan və bir çox digərləri çıxış edirdi. Öz zənginliyinə və unikanllığına görə Qarabağ mədəniyyəti Azərbaycan mədəniyyətinin aparıcı və ayrılmaz tərkib hissəsi olmuşdur. Baxmayaraq ki, bədnam və şovinist ermənilər regionun bütün ərazisində olan turizm-rekreasiya və tarixi mədəni obyektləri yerlə-yeksan etmişlər (şəkil 6).

Lakin 30 ildən sonra bu dağıdılmış və viran qoyulmuş tarixi-etnoqrafik inciləri dövlətimiz tərəfindən çətinliklərlə də olsa ərazidə bərpa və yenidənqurma işlərinə start verdi.

Hazırda Şuşa, Ağdam, Füzuli və digər məntəqələrdə böyük abadlıq və yenidənqurma işləri aparılır. Bu işlər nəticəsində istər xarici və istərsə də daxili qonaq və turistlərin regiona səfərləri sürətlənəcəkdir.

Ədəbiyyat