Xəzərin enməsinə təsir göstərən əsas amillər

Dəniz suyunun azalması onun biomüxtəlifliyinə də təsir edir. Belə ki, bəzi növlərin populyasiyası zəiflədiyi halda, bəziləri isə yox olmaq təhlükəsi ilə üz-üzə qalır. Bu da dəniz sahilində yerləşən əhalinin sosial-iqtisadi həyatına mənfi təsir göstərir. Ümumilikdə Xəzərin üzləşdiyi problem ekosistemə ciddi zərbə vurmaqla yalnız dənizin fauna və florasına deyil, həm də cəmiyyətin yaşayışına neqativ təsir edir. 

Elm və Təhsil Nazirliyinin Həsən Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunun Xəzər dənizinin sahillərinin və dibinin geomorfologiyasi şöbəsinin müdiri professor Əmir Əliyev qəzetimizə açıqlamasında bildirdi ki, hazırda Xəzər dənizinin səviyyəsi enmə dövründədir. Dənizin səviyyəsi 1995-ci ildən bu günə qədər təxminən 2,1 metr aşağı düşüb. O qeyd etdi ki, ötənilki məlumata görə, təxminən 18 sm, ondan əvvəlki ildə isə 20 sm enmə müşahidə olunub. "Amma səviyyənin düşmə tempi son illər azalıb. Xəzərin səviyyəsinin dəyişməsi periodikdir və təbii proseslə bağlıdır. Dənizin səviyyəsi 200-250 il qalxır, daha sonra bu müddətdə enir. Ən yüksək səviyyə 1805-ci ildə qeydə alınıb ki, o da bugünki səviyyədən 5 metr yuxarı olub. Əsrin ortasına qədər səviyyənin enməsi davam edəcək", - deyə professor əlavə edib.

Şöbə müdiri bildirdi ki,  Xəzər dənizinin səviyyəsinin dəyişməsinin əsas səbəbi onun su balansı ilə bağlıdır. Su balansı dedikdə dənizə gələn və gedən suların fərqli tutumu nəzərdə tutulur. Xəzərə gələn daxili çayların gətirdiyi və yeraltı sulardır. Çıxan hissəsi isə Xəzərdən gedən, xüsusilə Qaraboğazgöl körfəzinə axan su və orada gedən sürətli buxarlanmadır. Qidalandırıcı suyun 80 faizi Volqa çayının payına düşür. Son 20 ildə Xəzər dənizinin səviyyəsinin enməsində iqlim faktorundan əlavə, antropogen amillərin də mühüm rolu var. Müəyyən olunub ki, səviyyənin dəyişməsində 85 faiz iqlim faktoru, 10 faiz antropogen, 5 faiz isə tektonik proseslər rol oynayır. 

Ə.Əliyev vurğulayıb ki, son illərdə Xəzərə gələn çaylara olan antropogen təsirlər dəniz səviyyəsinin enmə prosesini sürətləndirib: "Volqa çayı təxminən 3,5 min kilometr məsafədə Rusiya ərazisindən keçərək Xəzər dənizinə tökülür. Bu ərazidə təxminən 120 milyona qədər əhali yaşayır. Burada yaşayan əhalinin içməli su ilə təminatına, kənd təsərrütatına, sənayeyə, hidroelektrik stansiyaların qurulmasına, su anbarlarının tikilməsinə ildə təxminən 40-50 kub kilometr su sərf olunur. Qlobal istiləşmə nəticəsində gələn suların, yəni qar və yağış gətirən siklonların sayında da 30 faizə qədər azalma müşahidə olunur. Bundan başqa, son illərdə antropogen təsirlər və Xəzərin suyunun temperaturunun artması nəticəsində dənizdə buxarlanma da artıb". 

Alim Xəzərin səviyyəsinin əsrin ortasına qədər daha 1-1,5 metr düşəcəyinin proqnozlaşdırıldığını deyərək bildirib ki, son yüz ildə Xəzər dənizinin səviyyəsində  kəskin dəyişmə üç dəfə müşahidə olunub: "1930-cu  ildən 1977-ci ilə qədər səviyyə 3,2 metr aşağı düşüb, 1978-ci ildən 1995-ci ilə qədər səviyyə 2,5 metr qalxıb, 1996-cı ildən bu günə qədər isə səviyyə enməyə davam edir. Yəni bu hadisə 60-70 il öncə də baş verib". 

Ziyan çəkən əsas sahələr

Şöbə müdiri dəniz səviyyəsinin enməsinin neqativ təsirləri olduğunu vurğulayaraq ən çox təsirin gəmiçilik sahəsinə olduğunu bildirib. Gəmilər limanlara kanallar vasitəsilə daxil olduğundan, kanallardakı su çəkildikcə problemlər yaranır. İkincisi, neft-qaz sənayesinə mənfi təsir göstərir. Su səviyyəsi endiyindən dənizdə olan platformalara yaxınlaşmaq, iş aparmaq gəmilər üçün çətin olur. Digər təsir balıqçılıq sənayesinədir. Eyni zamanda kənd təsərrüfatı mənfi təsirə məruz qalan sahələrdəndir. "Elə yerlər var ki, dəniz 100-200 metr çəkilib. Qızılağac körfəzi ərazisində dənizin 2 kilometrə qədər çəkilməsi müşahidə edilir. İqlimlə əlaqəli proses olduğundan dənizin geri çəkilməsinin nə qədər davam edəcəyini dəqiq demək olmaz, çünki  havanı proqnozlaşdırmaq çox çətindir. Xəzər canlı orqanizm kimi nəfəs alır, gah qalxır, gah da enir. Xəzər nə çox qalxa, nə də enə bilir", - deyə o bildirib.

Ə.Əliyevin fikrincə,  Xəzər dənizindəki periodik dəyişmələr onun pasportudur. Yəni bu proses davamlıdır, amma antropogen təsirləri azaltmağa çalışmaq, dənizi qidalandıran çayların suyundan qənaətlə istifadə etmək lazımdır. Xəzər 5 milyon  il ərzində mövcud olub, səviyyəsi həmişə dəyişib və hər zaman dəyişəcək. Bəzən dəniz suyunun 18-20 metr enəcəyi bildirilir, amma bunlar doğru deyil. Şimal hissəsində 4 metr enmə olarsa, ərazi bataqlığa çevrilər. Xəzərin bioloji resurslarının isə 90 faizi oradadır. Bu hadisə tarixdə heç vaxt olmayıb, yəqin ki, olmayacaq.

Deyilənlər də göstərir ki, Xəzərdə suyun enmə sürəti bir qədər azalsa da, ümumi fonda dəniz səviyyəsi enməyə davam edir. Hazırda qlobal problemlərdən olan iqlim dəyişmələri ilə mübarizə bütün dünya dövlətlərinin ən ümdə vəzifələrindən biridir. Görünən odur ki, qlobal istiləşmədən əlavə, antropogen amillər də dünyanın ən böyük gölünə mənfi təsir göstərir. Bu təsirlər birbaşa olaraq Xəzəryanı ölkələrdə, dolayısı ilə isə daha geniş coğrafiyada özünü büruzə verir.  

"Azərbaycan"